ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΖΕΑΣ

Το αρχαίο θέατρο της Ζέας, ευρισκόμενο στο οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Χαριλάου Τρικούπη, Αλκιβιάδου, Φιλελλήνων και Νεωσοίκων εντός των εγκαταστάσεων του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιώς, το οποίο θεωρείται έργο της ελληνιστικής περιόδου βάσει σχετικών διασωθείσων επιγραφών, υπήρξε το δεύτερο σπουδαιότερο θέατρο του αρχαίου Πειραιώς, έπειτα από το Διονυσιακό θέατρο του λόφου της Μουνιχίας (Καστέλλας). 

Οι πρώτες ανασκαφές για την αποκάλυψη του αρχαίου θεάτρου της Ζέας έλαβαν χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 1880, παράλληλα με τις αντίστοιχες ανασκαφές στο λόφο της Μουνιχίας για την αποκάλυψη του έτερου προαναφερομένου αρχαίου πειραϊκού θεάτρου. Επικεφαλής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας υπήρξε ο αρχαιολόγος Δημήτριος Φίλιος (1844 - 1907) με την συνδρομή του καθηγητή και Εφόρου Αρχαιοτήτων Πειραιώς Ιακώβου Δραγάτση. Στο σημείο των ανασκαφών εν τέλει αποκαλύφθηκαν ίχνη της θεμελίωσης ενός αρχαίου θεάτρου - για την οποία ειρήσθω εν παρόδω είχε χρησιμοποιηθεί ο υποκίτρινος πειραϊκής προελεύσεως ακτίτης λίθος - με την χαρακτηριστική τριμερή οργάνωση που χαρακτήριζε τα θέατρα της ελληνιστικής περιόδου (κοίλο, ορχήστρα, σκηνή) και νοτιοανατολικό προσανατολισμό. Αξιοσημείωτο βέβαια είναι το γεγονός πως οι αρχαιολογικές σκαπάνες δεν έφεραν στο φως εδώλια και θρόνους, παρά μονάχα ορισμένα θραύσματα, νομίσματα και αγγεία. Όπως ακριβώς συνέβη και με τις ανασκαφές του λόφου της Μουνιχίας, έτσι και στη Ζέα, οι ιδιοκτήτες των υπό εξέτασιν εκτάσεων παρεμπόδισαν με κάθε δυνατό μέσον την επιτυχή ολοκλήρωση των ανασκαφών, οι οποίες συνεχίστηκαν σταδιακά σε βάθος χρόνων.

 

Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο χώρος των ανασκαφών υπήρξε μια ανοικτή, προσβάσιμη σε όλους, πλατεία, στην οποία ζευγάρια και οικογένειες εκείνων των καιρών έκαμαν περιπάτους ανάμεσα σε κίονες και αρχαία ευρήματα, ποζάροντας στον φακό κάποιου εκ των αρκετών υπαίθριων - πλανόδιων φωτογράφων. Άξιο μνείας το γεγονός πως στην κάτωθι ασπρόμαυρη αρχειακή λήψη διακρίνεται το άδειο οικόπεδο επί της τότε λεωφόρου Αρτέμιδος - μετέπειτα Χαριλάου Τρικούπη - στο ύψος των οδών Κουντουριώτου και Πραξιτέλους στο οποίο κατασκευάστηκε την διετία 1899-1900, το αρχικό διώροφο διδακτήριο της Ελληνογαλλικής Σχολής Πειραιά "Ο Άγιος Παύλος".

Το αρχαίο θέατρο της Ζέας μέσα από μια φωτογραφική καταγραφή των τελών του 20ου αιώνα. 

Η ως άνω αρχειακή λήψη όπως χρησιμοποιήθηκε σε δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο εκείνης της εποχής (Πειραιεύς - Αρχαίον θέατρον Ζέας / Pirée - Theatre de Zea):

Τοπογραφικό διάγραμμα του εν Πειραιεί αρχαίου θεάτρου, εξ ενός αποσπάσματος ρυμοτομικού σχεδίου της πόλεως του Πειραιώς (έτος 1888):

Αρχείο ΥΠΠΟ / Αρχαιολογικής Υπηρεσίας

Στις αρχές του 20ου αιώνα, τμήμα του οικοπέδου όπου βρίσκονταν τα ευρήματα του αρχαίου θεάτρου παραχωρήθηκε στον Πειραϊκό Σύνδεσμο για την δημιουργία ενός υπαίθριου γυμναστηρίου. Στα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στον Πλήρη Οδηγό του Πειραιώς του 1906-1907 υπό τον τίτλο "Τι δύναται να ίδη αρχαιολογικώς ο ξένος εν Πειραιεί", υφίσταται ειδική αναφορά στο "Θέατρον Ζέας", ευρισκόμενο "μεταξύ των οδών Φιλελλήνων και Αρτέμιδος", από το οποίο διασώζονταν "τας γραμμάς της σκηνής του προσκηνίου, των παρόδων, της ορχήστρας, μετά του περί αυτήν υδραγωγείου, ίχνη των κλιμακίδων, του κοίλου και των εδωλίων". Επίσης αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στον ως άνω Οδηγό γινόταν μνεία στη χρήση του χώρου του Θεάτρου από το γυμναστήριο του Πειραϊκού Συνδέσμου καθώς επίσης στο γεγονός πως "εγγύς του Θεάτρου, όπισθεν του οικήματος του Ομίλου των Ερετών, ανευρέθη το ρωμαϊκόν βαλανείον, ου σώζονται τίνα ίχνη έτι, και εν ω απεκαλύφθη η εν των Εθνικώ των Αθηνών Μουσείω καφαλή της Μεδούσης"! 

Το Γυμναστήριον του Πειραϊκού Συνδέσμου

Στην επόμενη ασπρόμαυρη φωτογραφική καταγραφή, η οποία έχει ληφθεί από το διδακτήριο της Ελληνογαλλικής Σχολής Πειραιώς "Ο Άγιος Παύλος" καταγράφονται τα ίχνη του αρχαίου ελληνιστικού θεάτρου της Ζέας, το προαναφερθέν Γυμναστήριο του Πειραϊκού Συνδέσμου το οποίο λειτούργησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950 και σε δεύτερο πλάνο τα κτίρια επί των οδών Φιλελλήνων, Κουντουριώτου και Πραξιτέλους.

Στην επόμενη μεταπολεμική φωτογραφική καταγραφή της δεκαετίας του 1950, μέσα από τις σελίδες του διεθνούς φήμης περιοδικού Life, μπορεί κάποιος να διακρίνει το υπό ανέγερση κτίριο του σύγχρονου Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιώς (σσ. στο βάθος το λευκό πολυόροφο κτίριο είναι το πρώην ξενοδοχείο "Ομηρίδειον" το οποίο βρίσκεται στη συμβολή της λεωφόρου Χαριλάου Τρικούπη και Αλκιβιάδου) ενώ αξιοσημείωτη είναι η παρουσία ενός γηπέδου καλαθόσφαιρας στο χώρο του Γυμναστηρίου του Πειραϊκού Συνδέσμου ("Πειραϊκόν Γυμναστήριον") το οποίο όπως προαναφέραμε είχε δημιουργηθεί και λειτουργούσε από τις αρχές του 20ου αιώνα παραπλεύρως του ελληνιστικού θεάτρου της Ζέας.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, αποφασίστηκε η αξιοποίηση και ανάδειξη του αρχαίου θεάτρου της Ζέας με την ταυτόχρονη απομάκρυνση των προαναφερομένων αθλητικών / γυμναστηριακών εγκαταστάσεων του Πειραϊκού Συνδέσμου από τον υπό εξέτασιν χώρο. Η γνωστή Ελληνίδα ηθοποιός, χορογράφος και θιασάρχης Δόρα Στράτου (Δωροθέα Στράτου, 18 Νοεμβρίου 1903 - 19 Ιανουαρίου 1988) υπήρξε εκείνη η οποία, κατόπιν σχετικής παραχώρησης, ξεκίνησε να χρησιμοποιεί τον χώρο του αρχαίου θεάτρου της Ζέας, επί των ευρημάτων του οποίου τοποθετήθηκαν σιδερένιες κερκίδες, για τις θερινές θεατρικές παραστάσεις του συγκροτήματος Ελληνικών Λαϊκών Χορών που η ίδια είχε δημιουργήσει στις αρχές της ιδίας δεκαετίας. 

Ενδεικτικά αρχειακά τεκμήρια σχετικά με τις παραστάσεις των "λαϊκών μπαλλετων" της Ντόρας Στράτου στο "αρχαίον θέατρον Πειραιώς, παρά το Πασαλιμάνι"! 

Έτος 1959

Έτος 1959

Έτος 1960

Η Δόρα Στράτου ολοκλήρωσε την εν Πειραιεί της παρουσία στο αρχαίο θέατρο της Ζέας το καλοκαίρι του έτους 1963, αποχωρώντας υπό το βάρος αρκετών διαμαρτυριών τοπικών φορέων αλλά και κατοίκων του Πειραιώς (σσ. οι παραστάσεις των συγκροτημάτων της Δόρας Στράτου μεταφέρθηκαν το καλοκαίρι του 1964 στο Θέατρο Κήπου, στο Θησείο και αργότερα, το καλοκαίρι του 1965, στο "Θέατρο Δόρας Στράτου" στον λόφο του Φιλοπάππου). Στον δε Πειραιά, το καλοκαίρι του έτους 1964, το αρχαίο θέατρο της Ζέας χρησιμοποιήθηκε από την Εταιρία Αρχαίου Δράματος Κωστή Μιχαηλίδη, η οποία ανέβασε το έργο "Ιφιγένεια εν Αυλίδι". 

Το αρχαίο ελληνιστικό θέατρο της Ζέας με την σιδηροκατασκευή / κερκίδες που είχαν τοποθετηθεί στα τέλη της δεκαετίας του '50, όπως καταγράφηκε για λογαριασμό διαφόρων εικονογραφημένων εκδόσεων του διορισμένου δημάρχου Πειραιώς Αριστείδη Σ. Σκυλίτση.

Πηγή: "Ο Άρχοντας του Πειραιώς" (Δ. Πανίτσας) - 1975

Ακόμη μια άποψη του αρχαιολογικού χώρου με τα σωζώμενα ίχνη θεμελίωσης του αρχαίου ελληνιστικού θεάτρου της Ζέας όπως καταγράφηκαν από το σύγχρονο κτίριο του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιώς κατά τη δεκαετία του 1970, μετά την απομάκρυνση των κερκίδων από τον χώρο. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως τα εικονιζόμενα στο βάθος παλαιά κτίρια με είσοδο επί της οδού Νεωσοίκων που γειτνιάζουν με το οικόπεδο του υπό εξέτασιν αρχαίου θεάτρου, έχουν κατεδαφιστεί και αντικατασταθεί από πολυκατοικίες, ενώ επί της οδού Φιλελλήνων 40, εκείνον τον καιρό, κατασκευαζόταν έτερη πολυκατοικία η οποία υφίσταται μέχρι τις μέρες μας (21ος αιώνας):

• Το αρχαίο θέατρο της Ζέας κατά τον 21ο αιώνα

Άποψη των εγκαταστάσεων του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιώς και του αρχαίου θεάτρου της Ζέας όπως καταγράφηκαν από τη λεωφόρο Χαρίλαου Τρικούπη στις αρχές της δεκαετίας του 2010:

Το αρχαιοελληνικό θέατρο της Ζέας σε πρώτο πλάνο, οι εγκαταστάσεις του παλαιού αρχαιολογικού μουσείου (δεξιά), οι σύγχρονες εγκαταστάσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιώς (στο κέντρο) και στο βάθος το κτίριο της Ελληνογαλλικής Σχολής Πειραιώς "Ο Άγιος Παύλος", όπως καταγράφηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 2010 από την οδό Φιλελλήνων:

Η ελλιπής συντήρηση και η ανεπαρκής προβολή του αρχαίου θεάτρου της Ζέας όπως καταγράφηκε μέσα από μια ενδεικτική φωτογραφία του έτους 2015. Το να καλύπτονται τα αρχαία ευρήματα από τα αγριόχορτα είναι σύνηθες, καθώς οι εργασίες καθαρισμού του οικοπέδου ουδέποτε υπήρξαν μεθοδικές και προγραμματισμένες. 

Στα τέλη του έτους 2016, κατόπιν σχετικής αποφάσεως του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ) αποφασίστηκε η ανάδειξη, αξιοποίηση και επανάχρηση του αρχαίου ελληνιστικού θεάτρου της Ζέας. Διαβάστε περισσότερα σχετικά εδώ.

Μια δεκαετία αργότερα (έτος 2025), κανένα έργο ανάδειξης δεν έχει λάβει χώρα στο αρχαίο θέατρο της Ζέας το οποίο παραμένει σταθερά αναξιοποίητο, ελλιπώς προβεβλημένο και απαξιωμένο.

 

Διαβάστε σχετικά θέματα: 

Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς (1981)

Φωτογραφικό / Ιστορικό οδοιπορικό στη λεωφόρο Χαριλάου Τρικούπη

Πανσέληνος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά (2012)

Τα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα της 18ης Ιουλίου του 1959

Η ανάδειξη του αρχαίου θεάτρου της Ζέας

Ανοχύρωτες Πόλεις: Πληγές του Πολέμου στον Πειραιά

Αντιθέσεις

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν από τις κάτωθι πηγές:

• "Ο Πειραιεύς", Χρήστου Θ. Πανάγου, Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Πειραιώς, 1995
• Υπουργείο Πολιτισμού
• Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως

Φωτογραφίες:

• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.