ΤΟ ΗΡΩΟΝ ΤΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ ΣΤΗΝ ΤΕΡΨΙΘΕΑ

Στις σελίδες του Μέγα Οδηγού του Πειραιώς της περιόδου 1929-1930 (β' έκδοση, συμπεπληρωμένη, εκ προσωπικού αρχείου) καταγράφεται η απόφαση του Δήμου Πειραιώς "όπως εντός ολίγου μεταξύ των μικρών κηπαρίων της Τερψιθέας ανεγείρη το Ηρώον των πεσόντων ηρωϊκώς Πειραιωτών κατά τους πολέμους 1912-1921".

Πράγματι, την Κυριακή 2 Νοεμβρίου του 1930, μεταξύ των κήπων της Τερψιθέας κατατέθηκε με επίσημη τελετή η θεμέλιος λίθος του Ηρώου των Πεσόντων Πειραιωτών, γεγονός το οποίο εντάχθηκε στον επίσημο διήμερο εορτασμό της Εκατονταετηρίδος του Πειραιώς και της Εθνικής Ανεξαρτησίας, στον οποίον συμμετείχε σύσσωμος ο πειραϊκός λαός. Για την ιστορία αξίζει να αναφέρουμε πως οι επίσημοι εορτασμοί της 2ας Νοεμβρίου ξεκίνησαν με εικοσιένα κανονιοβολισμούς με την ανατολή του ηλίου, παρουσία σαλπιγκτών και τυμπανιστών του Στρατού στους δρόμους της πόλης, παρουσία της Φιλαρμονικής του Δήμου σε διάφορες συνοικίες όπου ακούστηκαν διάφορα εμβατήρια, σημαιοστολισμό δημοσίων, δημοτικών αλλά και ιδιωτικών καταστημάτων, πλήρη σημαιοστολισμό του λιμένα και των πλοίων, επίσημη έπαρση της Σημαίας, κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών με ταυτόχρονη παρουσία χιλιάδων κόσμου στις κεντρικές οδούς της πόλεως.

Η στρατιωτική παράταξη στην πλατεία της Τερψιθέας και κατά μήκος των λεωφόρων Σωκράτους και Βασιλέως Γεωργίου Α' ξεκίνησε στις 9.30 π.μ., παρουσία ενός τάγματος 400 ανδρών της Δευτέρας Μεραρχίας, σαλπιγκτών και τυμπανιστών του 1ου και του 34ου Συντάγματος, του προτύπου τάγματος ευζώνων, ναυτικών δοκίμων, σπουδαστών των ναυτικών σχολών υπαξιωματικών, της φάλαγγας των παλαιών πολεμιστών του Πειραιώς, αναπήρων πολέμου, προσκόπων, μαθητών και μαθητριών των σχολείων της πόλεως και των μουσικών του Δήμου Πειραιώς, του στρατού και του στόλου, υπό το γενικό πρόσταγμα του αντισυνταγματάρχη Σκούταρη μετά των επιτελών του. 

Η προσέλευση των επισήμων προσκεκλημένων άρχισε στις 10 και μισή, την ίδια ώρα που πυκνά πλήθη λαού είχαν κατακλύσει με τρόπο ασφυκτικό τις οδούς πέριξ των κήπων της Τερψιθέας, με τα όργανα της Αστυνομίας Πόλεων, υπό το πρόσταγμα του υποδιευθυντή αστυνόμου Ε. Σπανάκη, να φροντίζουν για την τήρηση της τάξεως. Εκ των πρώτων επισήμων που προσήλθαν στο χώρο της τελετής υπήρξαν ο δήμαρχος Πειραιώς Τάκης Παναγιωτόπουλος με τα μέλη του δημοτικού συμβουλίου, ο λιμενάρχης Πειραιώς Κλήρης, ο αστυνομικός διευθυντής Σπύρου, ο διευθυντής του ΟΛΠ Γρηγοράκης, οι αρχές της πόλεως, τα προεδρεία των εμπορικών, βιομηχανικών και επαγγελματικών οργανώσεων με τα λάβαρά τους, τα προεδρεία των επιστημονικών οργανώσεων και όλα τα εργατικά σωματεία. Λίγο αργότερα κατέφθασαν ο προεδρεύων του υπουργικού συμβουλίου Θεμιστοκλής Σοφούλης, οι υπουργοί και υφυπουργοί Παναγής Βουρλούμης, Νικόλαος Αβραάμ, Αλέξανδρος Παπάς και Βασίλειος Δεληγιάννης, ο πρόεδρος της Βουλής Ιωάννης Τσιριμώκος, οι βουλευτές Πειραιώς Σακαλής, Πανούτσος, Πριμίδης, Ησαϊας και Μαχαίρας, ο αντιπρόεδρος της Γερουσίας Δημήτριος Κάβουρας, οι γερουσιαστές Γεώργιος Δουζίνας, Ιωάννης Καλομοίρης, Γεώργιος Στρίγκος και Αναστάσιος Πρωτοπαπάς, διάφοροι ανώτεροι αξιωματικοί του Στρατού και του Πολεμικού Ναυτικού, ο αρχηγός του Στρατιωτικού Οίκου του Προέδρου της Δημοκρατίας υποστράτηγος Ταρσούλης ως αντιπρόσωπος του Προέδρου της Δημοκρατίας, οι εν Πειραιεί ξένοι διπλωματικοί αντιπρόσωποι, ο αρχηγός της Γαλλικής οργανωτικής αποστολής στρατηγός Brallion, ο δήμαρχος Αθηναίων Σπυρίδων Μερκούρης, ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Κωνσταντίνος Μελισσηνός, οι Κυριάκος Βενιζέλος και Αλέξανδρος Κασσαβέτης, ο Παύλος Νιρβάνας εκ μέρους της Ακαδημίας Αθηνών, ο Παναγιώτης (Πότης) Τσιμπίδαρος, διευθυντής του πολιτικού γραφείου του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο Γ.Γ. της Επιτροπής Εκατονταετηρίδος Δαμβέργης, ο Άγγελος Μεταξάς εκ μέρους του δήμου Μεσολογγίου, τα μέλη του κοινοτικού συμβουλίου του νέου Φαλήρου κ.α. Εκτός αυτών με ιδιαίτερες τιμές έγινε δεκτός ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης. Εκ μέρους της Εκκλησίας παρών στην τελετή υπήρξε ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος συνοδεία μελών της Ιεράς Συνόδου καθώς και οι αρχηγοί των ξένων θρησκευτικών δογμάτων. Όλους τους ως άνω, υποδεχόταν ο προαναφερθείς Δήμαρχος Πειραιώς Τάκης Παναγιωτόπουλος συνοδεία του αντιπροέδρου του δημοτικού συμβουλίου Πατσουράκου. 

Στις 11.00 π.μ. ακριβώς, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος έψαλε δέηση υπέρ των πεσόντων, των οποίων τα ονόματα αναγνώστηκαν. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως τόσο η δέηση όσο και οι λόγοι που ακολούθησαν ακούγονταν πέρα της Τερψιθέας, μέχρι το Δημοτικό Θέατρο, καθώς ο Δήμος Πειραιώς είχε φροντίσει για την εγκατάσταση έξι μεγαφώνων σε αντίστοιχα κομβικά σημεία ώστε το συγκεντρωθέν πλήθος να δύναται να παρακολουθεί την τελετή. Αμέσως μετά την ανάγνωση των ονομάτων, οι σάλπιγγες σήμαναν ενός λεπτού σιγή εις μνήμην των ηρώων, τα πλήθη αποκαλύφθηκαν και επικράτησε απόλυτος σιωπή! Στη συνέχεια, ο Δήμαρχος Πειραιώς προχώρησε προς το σημείο όπου επρόκειτο να στηθεί το Ηρώον και όπου είχε ήδη κατασκευαστεί ένα μικρό δαφνοστολισμένο βάθρο. Πέριξ του βάθρου, στέκονταν ένας Υδραίος, ένας Ψαριανός και ένας Σπετσιώτης με τις εθνικές σημαίες των πατρίδων τους, ένας αντιπρόσωπος της Ενώσεως Παλαιών Πολεμιστών με την σημαία της οργάνωσής του και σε μικρή απόσταση ένας εύζωνας και ένας ναύτης. Υπό τους ήχους 21 κανονιοβολισμών από τα πυροβολεία του λιμένος, ο κάτωθι εικονιζόμενος Δήμαρχος Τάκης Παναγιωτόπουλος προέβη στην κατάθεση της θεμελίου λίθου (από πεντελικό μάρμαρο) του Ηρώου των Πεσόντων μετά τριών κρούσεων μιας σφύρας, για να ακολουθήσει η εκφώνηση του πανηγυρικού λόγου από τον ίδιον. 

Ο Δήμαρχος Τάκης Παναγιωτόπουλος εκφωνών πανηγυρικόν της ημέρας στον τόπο θεμελίωσης του Ηρώου

Μετά τον Δήμαρχο Πειραιώς, έναν συγκινητικό λόγο εκφώνηση ο πρόεδρος της Ενώσεως Παλαιών Πολεμιστών Πειραιώς Τσακασιάνος, για να ακολουθήσει η ανάκρουση του Εθνικού Ύμνου, υπό τους νέους κανονιοβολισμούς των πυροβολείων, ενώ ταυτόχρονα ένα σμήνος αεροπλάνων διέγραφε κύκλους άνωθεν της συνοικίας της Τερψιθέας. Η τελετή τερματίστηκε με παρέλαση των 70 δημοτικών σχολείων του Πειραιώς, των Παλαιών Πολεμιστών, του Προτύπου Τάγματος των Ευζώνων, του Στρατού και του Ναυτικού, υπό τους ήχους των μουσικών τους και υπό τα συνεχή χειροκροτήματα και τις επευφημίες του πλήθους.  

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε τα ονοματεπώνυμα των Πεσόντων Πειραιωτών, φονευθέντων εν πολέμω, όπως αυτά είχαν δηλωθεί από τις οικογένειές τους στην δημοτική αρχή: 

1. Παύλος Μανέας (Μπιζάνι)
2. Βασίλειος Ι. Καψαμπέλης (ίλαρχος, Γιαννιτσά)
3. Αγησίλαος Ι. Καψαμπέλης
4. Παύλος Μ. Πέππας
5. Θεμιστοκλής Ανέζος (Μπιζάνι)
6. Αντώνιος Εμ. Ψύλλας (Σμύρνη)
7. Μηνάς Πρωτοψάλτης (στρατιώτης, Μπιζάνι)
8. Δημήτριος Θεοχάρης (Σκρά)
9. Μιλτιάδης Ζουρίδης (Σκρά)
10. Μηνάς Ι. Πρωτοψάλτης (λοχίας, Σκρά)
11. Αθανάσιος Μαλανδράκης (υπολοχαγός, Σκρά)
12. Αθανάσιος Καλομοίρης (Σκρά)
13. Νικόλαος Μπίρλης (Σκρά)
14. Αγησίλαος Πρινέας
15. Δημήτριος Λιβανός (Ρωσσία)
16. Αθανάσιος Κεραμιώτης (Ρωσσία)
17. Μιλτιάδης Καλογεράς (Ρωσσία)
18. Σπυρ. Καβατζής ή Χαβατζής (Ρωσσία)
19. Κωνστ. Παστρικός (Ρωσσία)
20. Αλέξανδρος Σιγανός (Ρωσσία)
21. Παναγιώτης Πρωτοψάλτης (ανθυπολοχαγός, Ραβινέ)
22. Πέτρος Γκάφας (Ραβινέ)
23. Αντώνιος Πρέφας (Ραβινέ)
24. Μιχαήλ Σουρλής (Ραβινέ)
25. Ιωάννης Θεοδοσίου (Κιλκίς)
26. Ιωάννης Λιλιτάκης (Κιλκίς)
27. Ανδρέας Λαλεχός (ταγματάρχης, Σμύρνη)
28. Αλέξανδρος Ντουζέπος (Μικρά Ασία)
29. Πολυχρόνης Γουδέλης (Μικρά Ασία)
30. Κωνσταντίνος Αθανασιάδης (Άγιοι Σαράντα)
31. Ιωάννης Πολίτης (Δοϊράνη)
32. Ιωάννης Αδαμόπουλος (εξ αεροπλάνου)
33. Γεώργιος Παπαλαμπρόπουλος (Καϊλάριον)
34. Σεραφείμ Σόροβιτς 
35. Λάζαρος Βογιώτας (λοχαγός, Αφιόν Καραχισάρ)
36. Δημήτριος Πατσουράκος (λοχίας, Αγία Παρασκευή Θεσσαλίας)
37. Ιω. Μ. Βάραγκας (στρατιώτης, Μικρά Ασία)

Ειρήσθω εν παρόδω, οι εορτασμοί συνεχίστηκαν κατά τι απογευματινές και βραδινές ώρες της 2ας Νοεμβρίου του 1930 με μουσικό συναγερμό, αρχικά στην πλατεία Κοραή, παρουσία όλων των μουσικών, οι οποίες αργότερα κατήλθαν προς το λιμάνι στην προ του Δημαρχείου αποβάθρα για την υποστολή της Σημαίας, μετά  του σχετικού εμβατηρίου και της εσπερινής προσευχής. Κατά τις βραδινές δε ώρες, η πόλη φωταγωγήθηκε. 

Όπως ήταν φυσικό, ο πειραϊκός Τύπος εκείνης της εποχής ασχολήθηκε εκτενώς με τις εορταστικές εκδηλώσεις της Εκατονταετηρίδος του Πειραιώς και της Εθνικής Ανεξαρτησίας καθώς και με την κατάθεση της θεμελίου λίθου του Ηρώου των Πεσόντων Πειραιωτών, με εκτενή αφιερώματα συνοδεία φωτογραφιών.

Γενικό προοπτικό του βραβευθέντος από την κριτική επιτροπή σχεδίου του Ηρώου Υπέρ των Πεσόντων Πειραιωτών

Στιγμιότυπο από την τελετή καταθέσεως της θεμελίου λίθου του Ηρώου στην πλατεία Τερψιθεάς

Στιγμιότυπο από την παρέλαση των Σωματείων μετά των λαβάρων τους επί της λεωφόρου Σωκράτους και Βασιλέως Γεωργίου Α'

Στιγμιότυπο από την παρέλαση των μαθητριών του Διδασκαλείου Πειραιώς με σημαιοφόρο την διδα Μαρίκα Δαλαντζάκη

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η δεύτερη ημέρα των εορτασμών της Εκατονταετηρίδος του Πειραιώς και της Εθνικής Ανεξαρτησίας έλαβε χώρα την ημέρα Πέμπτη 6η Νοεμβρίου του 1930, κατά την οποία πραγματοποιήθηκαν ταυτόχρονα δέηση, καθαγιασμός και θεμελίωση στήλης υπέρ του Αφανούς Ναύτου στην νήσο Ψυττάλεια καθώς και κατάθεση στεφάνων στο μνήμα του ναυάρχου Μιαούλη, στην πειραϊκή ακτή, πλησίον του Βασιλικού Περιπτέρου. 

Εν τέλει, παρά την λαμπρή τελετή της 2ας Νοεμβρίου του 1930, το βραβευμένο και εγκεκριμένο σχέδιο του Ηρώου ουδέποτε εφαρμόστηκε με αποτέλεσμα το σημείο να παραμείνει ως είχε μέχρι τον Μάρτιο του έτους 1938, όταν κατόπιν σχετικών ενεργειών της τότε Δημοτικής Αρχής, κατασκευάστηκε ένα σεμνό μνημείο εντός μικρού χρονικού διαστήματος, επί του οποίου τοποθετήθηκε επιγραφή που ανέφερε την ομηρική ρήση "Εις Οιωνός Άριστος Αμύνεσθαι Περί Πάτρης" - ήτοι "ένας (είναι) ο άριστος οιωνός, να αμυνόμαστε για την πατρίδα". Η καθιέρωση του νέου μνημείου έλαβε επίσημα χώρα την 24η Μαρτίου του έτους 1938, με την κατάθεση στεφάνων εκ μέρους ολόκληρου του μαθητικού  κόσμου της πόλεως, η οποία συνοδεύτηκε από την ανάγνωση δυο βραβευθέντων εκθέσεων που είχαν λάβει μέρος σε σχετικό διαγωνισμό μεταξύ όλων των σχολείων της Μέσης Εκπαίδευσης.

Ακολουθεί φωτογραφικό στιγμιότυπο από την κατάθεση στεφάνων στο Ηρώον των Πεσόντων Πειραιωτών εκ μέρους των επισήμων αρχών, εμπορικών σωματείων και άλλων φορέων στα πλαίσια των εορτασμών της 25ης Μαρτίου του 1938.

Αξιομνημόνευτο είναι το γεγονός πως κατόπιν σχετικής πρωτοβουλίας του τότε Γενικού Γραμματέως του Δήμου Πειραιώς Αγγέλου Παπαναστασίου, στο εν λόγω Μνημείο Πεσόντων είχε εγκατασταθεί τιμητική φρουρά αποτελούμενη από μέλη της Εθνικής Οργανώσεως Νέων (ΕΟΝ) του Ιωάννη Μεταξά. 

Έκτοτε και για τρεις περίπου δεκαετίες, το Ηρώον της Τερψιθέας αποτέλεσε σημείο αναφοράς της πόλεως στο οποίο λάμβαναν χώρα εορταστικές εκδηλώσεις και καταθέσεις στεφάνων από μαθητές/μαθήτριες σχολείων και πολιτικά πρόσωπα/εκπροσώπους συλλόγων και οργανισμών κατά τις ημέρες εθνικών εορτών.

Ενδεικτική αρχειακή αναφορά σε κατάθεση στεφάνων που έλαβε χώρα "εις το Ηρώον της Τερψιθέας" μετά από επίσημη δοξολογία στον ιερό ναό του Αγίου Κωνσταντίνου κατά την 25η Μαρτίου του έτους 1963:

Στα τέλη του έτους 1970, επί ημερών δημαρχίας Αριστείδη Σκυλίτση κατά την περίοδο της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, στις πλατείες της Τερψιθέας έλαβαν χώρα έργα τα οποία μεταξύ των άλλων περιλάμβαναν την κατάργηση της χαρακτηριστικής μαρμάρινης κλίμακας της λεωφόρου Δευτέρας Μεραρχίας με σκοπό τη δημιουργία ενιαίας οδού που θα ένωνε το Πασαλιμάνι (λιμένας Ζεας) με τον κεντρικό λιμένα καθώς και την κατάργηση του Ηρώου των Πεσόντων Πειραιωτών. Μάλιστα σύμφωνα με τα δημοσιεύματα εκείνης της εποχής, το Μνημείον των Ηρώων της Τερψιθέας επρόκειτο να μεταφερθεί είτε στην πλατεία Δημοτικού Θεάτρου, είτε στην πλατεία Δεληγιάννη, ενώ προβλεπόταν η φιλοτέχνηση νέου μνημείου το οποίο θα τοποθετείτο σε μια εκ των δυο πλατειών. Τα ίδια σχέδια μάλιστα προέβλεπαν οι τελετές και οι καταθέσεις στεφάνων να λαμβάνουν χώρα προσωρινά στο Μνημείο του Αφανούς Ναύτου, στην Πειραϊκή. Εν τέλει, το Ηρώον των Πεσόντων Πειραιωτών της Τερψιθέας απλά καταστράφηκε, ουδέποτε υπήρξε μεταφορά του σε άλλη πλατεία και βεβαίως ουδέποτε φιλοτεχνήθηκε νέο μνημείο. 

Αντί επιλόγου, οφείλουμε να σημειώσουμε πως μετά την πτώση της Δικτατορίας και μέχρι σήμερα (21ος αιώνας), καμία εκλεγμένη δημοτική αρχή του Πειραιώς δεν φρόντισε για την αποκατάσταση του Ηρώου και της ιστορικής μνήμης των Πειραιωτών ηρώων που έπεσαν εν καιρώ πολέμου εγκαταλείποντάς τους για πάντα στη λήθη. 

"Ένας λαός δίχως ιστορική μνήμη είναι ένα λαός δίχως μέλλον"

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Οι κήποι της Τερψιθέας

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν από τις κάτωθι πηγές:

"Ο Πειραιεύς μετά την 4ην Αυγούστου", υπό Άγγελου Παπαναστασίου, Δημοτικού Συμβούλου Αθηναίων, Γεν. Γραμματέως Δήμου Πειραιώς (1938)

Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως

• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.