ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ

Ο Ευάγγελος Π. Παπανούτσος (1900-1982) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες παιδαγωγούς και φιλόσοφους του 20ου αιώνα με τεράστια μεταρρυθμιστική συμβολή στον τομέα της παιδείας, κυρίως ως προς την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στα σχολεία και τον διαχωρισμό της Μέσης Εκπαίδευσης στις βαθμίδες Γυμνασίου και Λυκείου.

Ο Ευάγγελος Παπανούτσος γεννήθηκε στον Πειραιά, στις 27 Ιουλίου του έτους 1900, σύμφωνα με το τότε ισχύων παλαιό ημερολόγιο. Γονείς του υπήρξαν ο Παναγιώτης Παπανούτσος και η Ζηνοβία Κωστάλα, με καταγωγή από το σημερινό χωριό Αροανία Αχαΐας (αποκαλούμενο μέχρι το 1928 "Σοπωτό" και αργότερα "Άγιος Παύλος"), οι οποίοι εκτός από τον Ευάγγελο απέκτησαν και άλλα τρία τέκνα, τον Νικόλαο, την Ελένη και τη Χρυσούλα. Ο Ευάγγελος Παπανούτσος ολοκλήρωσε τη βασική του εκπαίδευση εν Πειραιεί και πιο συγκεκριμένα από την ιστορική Ιωνίδειο Σχολή. Το 1915, σε ηλικία μόλις 15 ετών, ο ίδιος πρώτευσε στις γυμνασιακές εξετάσεις και εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αποφοιτώντας μετά από 4 χρόνια από τη Θεολογική Σχολή (περίοδος σπουδών 1915 - 1919). 

Μετά την εκπλήρωση της μειωμένης στρατιωτικής του θητείας ως προστάτης οικογενείας, στα μέσα της δεκαετίας του 1920 (τριετία 1924-1927), πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές, με υποτροφία του εξ Αλεξανδρείας Αιγύπτου ιστορικού συγγραφέως Χριστόφορου Α. Νομικού (1883-1951), στη Γερμανία και τη Γαλλία. Το 1927, ο Παπανούτσος ονομάστηκε διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Tübingen, ενός εκ των αρχαιοτέρων Πανεπιστημίων της Γερμανίας. 

Ως εκπαιδευτικός, ο Ευάγγελος Παπανούτσος πέρασε, αρχής γενομένης από το έτος 1920, από όλες τις βαθμίδες της ιεραρχίας, υπηρετώντας για λίγους μήνες ως δευτεροβάθμιος καθηγητής Ελληνικού Σχολείου στον Άγιο Νικόλαο Μελιτίνης Μάνης, την περίοδο 1921-1923 στο Αβερώφειο Γυμνάσιο της Αλεξάνδρειας Αιγύπτου (σε μια εποχή που η εν λόγω πόλη έσφυζε από το ακμάζων ελληνικό στοιχείο), όπου επανήλθε μετά την ολοκλήρωση των μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών του για ακόμα μια τριετία (1927-1930). Την περίοδο 1930-1931, με τη συνδρομή του Ευαγγέλου Πανέτσου, ίδρυσε δυο πειραματικές τάξεις για την εφαρμογή νέων διδακτικών μεθόδων ενώ ταυτόχρονα, υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Διδασκαλικής Ενώσεως. Τον Οκτώβριο του έτους 1931 επέστρεψε στην Ελλάδα και στάλθηκε από το Υπουργείο Παιδείας στη Μυτιλήνη για να ιδρύσει Διδασκαλείο. Την περίοδο 1934-1936, ο Παπανούτσος διατέλεσε Διευθυντής στην Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρούπολης, το έτος 1937-1938 υποδιευθυντής και Διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων, για να ακολουθήσει μια χρονιά (1938-1939) ως καθηγητής στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία. Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, ο Παπανούτσος διορίστηκε Διευθυντής στην Παιδαγωγική Ακαδημία Τρίπολης (1939-1943) ενώ το 1943, για ένα χρόνο, διατέλεσε Διευθυντής στη Ράλλειο Παιδαγωγική Ακαδημία της γενέτειράς του πόλεως του Πειραιώς. Η θητεία του στη Ράλλειο Παιδαγωγική Ακαδημία Πειραιώς υπήρξε μάλιστα και η τελευταία του ως παιδαγωγός. 

Μετά το τέλος της Κατοχής και την Απελευθέρωση της Χώρας διορίστηκε Γενικός Διευθυντής (1944-1946) και αργότερα Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας από τον τότε πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου, συχνά υπό έντονες αντιδράσεις από τους διάφορους κύκλους όπως φανερώνει λ.χ. το ακόλουθο ιστορικό τεκμήριο από τον Τύπο του έτους 1952. 

Το 1958, ο ίδιος οργάνωσε - ως Αντιπρόεδρος του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου και ως Σύμβουλος Εκπαίδευσης - τις γνωστές Τεχνικές Σχολές Δοξιάδη οι οποίες προσέφεραν υψηλού επιπέδου μόρφωση σε πολλές ειδικότητες (σχεδιαστές, τεχνικοί βοηθοί, διακοσμητές, συντηρητές κ.ο.κ) με αποτέλεσμα τη δημιουργία αποφοίτων με εξασφαλισμένη πρόσβαση στην αγορά εργασίας. 

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Ευάγγελος Παπανούτσος συμμετείχε ενεργά στην προετοιμασία της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης ως Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας, η οποία μάλιστα αποκαλείται από πολλούς ως "μεταρρύθμιση Παπανούτσου". Σύμφωνα με τις προτάσεις Παπανούτσου προτείνονταν εκτός των άλλων η καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας ως ισότιμης της καθαρεύουσας στην εκπαίδευση, ο διαχωρισμός της Μέσης Εκπαίδευσης σε Γυμνάσιο και Λύκειο, η μετάφραση της αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στο Γυμνάσιο καθώς και ένα νέο σύστημα εισιτηρίων εξετάσεων στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Ταυτόχρονα, την ίδια περίοδο (1963-1965), ο Παπανούτσος μέσα από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση των κυβερνήσεων Γεωργίου Παπανδρέου θα ωθήσει την ανάπτυξη της τεχνικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης, θα συμβάλει στην καθιέρωση της εννιάχρονης δωρεάν υποχρεωτικής εκπαίδευσης, θα καταργήσει το υποχρεωτικό ως τότε μάθημα των Λατινικών φροντίζοντας παράλληλα για την εισαγωγή νέων καινοτόμων μαθημάτων στα ανανεωμένα προγράμματα σπουδών (Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος, Φιλοσοφίας, Ψυχολογίας, Οικονομικής Επιστήμης κ.α.), ενώ θα προχωρήσει στην ίδρυση νέων πανεπιστημίων καθώς και του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ως συμβουλευτικού οργάνου του κράτους για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών.

Δυστυχώς, οι αλλαγές της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του Παπανούτσου δεν υλοποιήθηκαν λόγω των γεγονότων που σημάδεψαν τη χώρα στα μέσα της δεκαετίας του 1960 οδηγώντας τελικά στη συνταγματική εκτροπή και στην περίοδο της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών. Στα χρόνια της Χούντας (1967-1974), το σύνολο σχεδόν των αλλαγών που είχε προωθήσει η κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου αναιρέθηκαν. 

Στη μεταπολιτευτική περίοδο, ο Ευάγγελος Παπανούτσος εκλέχθηκε βουλευτής Επικρατείας με την Ένωση Κέντρου (περίοδος 1974-1977) έχοντας την ευκαιρία να παρουσιάσει ξανά, μετά την αναγκαστική διακοπή της Χούντας, το εκπαιδευτικό νομοσχέδιό του. Στις επόμενες Εκλογές του 1977, ο ίδιος τέθηκε επικεφαλής του ψηφοδελτίου επικρατείας της Ένωσης Δημοκρατικού Κέντρου (Ε.ΔΗ.Κ.). Η πολυπόθητη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της χώρας, γνωστή και ως "μεταρρύθμιση Ράλλη" επί ημερών κυβερνήσεως Κωνσταντίνου Καραμανλή (1976), στηρίχθηκε επί της ουσίας στις ιδέες και στις προτάσεις του Παπανούτσου. 

Το συγγραφικό έργο του Ευάγγελου Παπανούτσου υπήρξε τεράστιο και περιλαμβάνει δεκάδες βιβλία, όχι μονάχα στην ελληνική γλώσσα, αλλά και στην γερμανική, την αγγλική και τη γαλλική. Ως πρώτο του έργο, καταγράφεται η πραγματεία του υπό τον τίτλο "Το πρόβλημα της ελευθερίας της βουλήσεως" (1921) για να ακολουθήσει μια πλειάδα βιβλίων, δημοσιεύσεων σε επιστημονικά περιοδικά Ευρώπης και Αμερικής, μεταφράσεων δοκιμίων (Immanuel Kant, David Hume) και αρχαίων κειμένων, τόσο προπολεμικά όσο και μεταπολεμικά. 

Από όλα τα γραπτά έργα του Ευάγγελου Παπανούτσου επιλέγω να σταθώ στα δυο παρακάτω, την "Πρακτική Φιλοσοφία" (1973) - το οποίο περιλαμβάνει μια σειρά δημόσιων μαθημάτων που δόθηκαν στον Μορφωτικό Σύλλογο "Αθήναιον" την περίοδο 1966-1967 καθώς και άρθρα από την εφημερίδα "Το Βήμα" της περιόδου 1961-1967 - και το "Δίκαιο της Πυγμής" (1976) το οποίο περιλάμβανε 40 άκρως ενδιαφέροντα δοκίμια. 

Σε προσωπικό επίπεδο, είχα την τύχη, στο φροντιστήριο που διδάχθηκα το μάθημα της Εκθέσεως προετοιμαζόμενος για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις της Γ' Λυκείου, σε μια γωνιά του Πειραιά των τελών της δεκαετίας του 1990, να μυηθώ στον κόσμο των κειμένων και των δοκιμίων του Παπανούτσου από μια "φωτισμένη" φιλόλογο. 

Επιστρέφοντας όμως στα του βίου του Ευαγγέλου Παπανούτσου, αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός πως από το 1946 έως το 1967 υπήρξε τακτικός φιλολογικός συνεργάτης της εφημερίδας "Το Βήμα", δίδαξε συνολικά επί 20 χρόνια (1947-1967) Φιλοσοφία, Ψυχολογία και Παιδαγωγικά στο προαναφερθέν μορφωτικό ίδρυμα (Λαϊκό Πανεπιστήμιο) "Αθήναιον" το οποίο ίδρυσε ο ίδιος και υπό την διεύθυνσή του δημοσιεύτηκαν 15 τόμοι του περιοδικού "Παιδεία και Ζωή" (1946-1961) καθώς και 100 τόμοι αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων από τις εκδόσεις Ι. Ζαχαρόπουλου (1953-1958). 

Το 1977, ο Ευάγγελος Παπανούτσος ο οποίος υπήρξε και μέλος της Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος έχοντας μυηθεί στον Τεκτονισμό από τα χρόνια της νιότης του στην Αίγυπτο, εκλέχθηκε Επίτιμος Πρόεδρος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών ενώ, το 1980, εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Σε κάποια συνέντευξή του, λίγο πριν το θάνατό του στις 2 Μαΐου του έτους 1982, ο Παπανούτσος δήλωνε πως θα επιθυμούσε να τον τιμήσουν "όχι σαν φιλόσοφο αλλά σαν δάσκαλο", διότι, όπως τόνιζε χαρακτηριστικά, "τίποτε δεν με συγκινεί περισσότερο από το να ακούω να μου απευθύνουν το λόγο, από νέους αλλά και από ώριμους, με την προσφώνηση "δάσκαλε"..." 

Αντί επιλόγου, θα αρκεστώ να υπογραμμίσω πως η πόλη του Πειραιά και επισήμως, ο Δήμος Πειραιώς, ουδέποτε αναγνώρισε ή τίμησε με κάποιον τρόπο την τεράστια προσφορά του Πειραιώτη φιλοσόφου και παιδαγωγού Ευάγγελου Παπανούτσου - με τον Παπανούτσο να μην είναι μόνος σε αυτόν τον μακρύ κατάλογο "αδικημένων" επιφανών Πειραιωτών. Στο ίδιο μήκος κύματος όμως κινούνται και σχετικές εκδόσεις (λευκώματα) του Πειραιά που έχουν κυκλοφορήσει τις τελευταίες δεκαετίες: Δέχομαι πως το "Μεγάλο Πειραϊκό Λεύκωμα" του Χρήστου Πατραγά (εκδόσεις Μυτιληναίος, 2004), εκτός από βουλευτές του Πειραιώς, παλιούς δημάρχους και μητροπολίτες της πόλεως, αναφέρεται μονάχα σε συλλόγους και θεσμούς της πόλεως δίχως να έχει αφιερώματα σε συγκεκριμένα αξιοσημείωτα πρόσωπα Πειραιωτών του παρελθόντος. Όμως, στο νεότερης έκδοσης "Πειραϊκό Λεύκωμα" των εκδόσεων Κοινωνικής (2010), με το οποίο θεωρητικά συνεργάστηκαν διάφοροι επώνυμοι "πνευματικοί άνθρωποι" της πόλεως, στις σελίδες του οποίου "χώρεσαν" οι ... επιφανείς Πειραιώτες Ιωάννης Αγγελικούσης, Δημήτρης Μελισσανίδης (με υπογραφή Θανάση Λάλα), ο Γεώργιος Μπόμπολας, ο Μάκης Δελαπόρτας και ο Κώστας Χαρδαβέλλας (δεν έχω τίποτε προσωπικό με τους προαναφερθέντες αλλά με όσους τους εντάσσουν και τους προβάλλουν ως "επιφανείς" προσωπικότητες της πόλεως), δεν υπήρξε χώρος, ούτε για μια αράδα, για μια προσωπικότητα της εμβέλειας του Ευάγγελου Παπανούτσου. Τουλάχιστον, ο Διονύσιος Πανίτσας, στο συλλεκτικό "Λεύκωμα Πειραιώς" του 1958, είχε αφιερώσει στον Παπανούτσο μια ολόκληρη σελίδα. Τώρα, αν θέλετε την άποψή μου, γιατί συμβαίνουν τα παραπάνω στον σύγχρονο Πειραιά, διαβάστε λίγο Παπανούτσο και θα καταλάβετε: 

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο που συνοδεύει τις φωτογραφίες είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας.

Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

"Λεύκωμα Πειραιώς 1958", Έκδοσις - Επιμέλεια Δ.Ι. Πανίτσα
Wikipedia
Ο Τέκτων Ευάγγελος Παπανούτσος (1900 - 1982)

• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.