Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΤΟΥ ΤΣΑΡΟΥΧΗ (1980)

Το ελληνικής παραγωγής ημίωρο ντοκιμαντέρ των αρχών της δεκαετίας του 1980 "Ο Πειραιάς του Τσαρούχη", σε σκηνοθεσία Φώτου Λαμπρινού, ξεκινά με την παράθεση ορισμένων "πειραϊκού ενδιαφέροντος και θεματολογίας" έργων τέχνης του αναγνωρισμένου καλλιτέχνη και διανοητή Γιάννη Τσαρούχη - ο οποίος ως γνωστόν γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια στον Πειραιά - ταυτόχρονα με μια γρήγορη και συνοπτική παρουσίαση ορισμένων γνωστών σημείων αναφοράς της πόλεως του Πειραιά. 

Έτσι λοιπόν, από την οθόνη μας περνούν διαδοχικά εικόνες του ήμι-κατεδαφισμένου κτιρίου των παλαιών λιμενικών αποθηκών της οδού Ευπλοίας (κτίριο το οποίο ειρήσθω εν παρόδω είχε αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τον Γιάννη Τσαρούχη): 

Η επιβλητική έπαυλις άλλοτε ιδιοκτησίας του Γεωργίου Στρίγκου στο Πασαλιμάνι - κτίριο το οποίο επίσης είχε αποδοθεί σε καμβά δια χειρός Γιάννη Τσαρούχη: 

Το μεγαλοπρεπές νεοκλασικό μέγαρο ιδιοκτησίας του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου (ΝΑΤ):

Το γωνιαίο μέγαρο φερόμενης ιδιοκτησίας Ελένης Βενιζέλου στη συμβολή της εμπορικής οδού Τσαμαδού με τη λεωφόρο Δημητρίου Γούναρη:

Το πολυσύχναστο καφενείον "Χρηματιστήριον" στο ισόγειο του αποκαταστημένου πλέον στις μέρες μας διατηρητέου κτιρίου στην αρχή της οδού Δημητρίου Γούναρη.

Ο σιδηροδρομικός σταθμός Λαρίσης επί της παραλίας λιμένος Πειραιώς, στα όρια της πόλεως με τη Δραπετσώνα.

Το κτίριο του παλαιού Τελωνείου / Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς επί της ακτής Μιαούλη:

Το εμπορικό κεντρικό λιμάνι της πόλεως πίσω από τις ταράτσες των πολυώροφων κτιρίων:

Ο "μπαζωμένος" πάλαι ποτέ όρμος της Φρεαττύδος:

Η πλατεία Αλεξάνδρας και στο βάθος η παραλία της Καστέλλας (Βοτσαλάκια, παλαιότερα γνωστής ως παραλία του Παρασκευά) και η νησίδα Σταλίδα (του Κουμουνδούρου):

Το Πασαλιμάνι (λιμήν Ζέας) σε μια κοντινή και μια πιο μακρινή άποψη:

Ο λόφος της Καστέλλας, με το ελάχιστο εναπομείναν "πράσινο" της πόλεως στο άλσος του Προφήτη Ηλία:

Ο Γιάννης Τσαρούχης, ως γνωστόν, γεννήθηκε και έζησε τα πρώτα 12 και πλέον εύπλαστα χρόνια της ζωής του στο μεγαλοαστικό περιβάλλον του Πειραιά, λαμβάνοντας ανατροφή ανάλογη των αρχών, των κανόνων και των επιταγών της ευκατάστατης οικογένειάς του. Παρόλα αυτά όμως, δεν αρκέστηκε στην πολυτέλεια του περιβάλλοντός του αλλά πολύ γρήγορα, πρώιμα ίσως, έσπευσε να ανακαλύψει μιαν άλλη πειραϊκή πραγματικότητα.

Ο ίδιος ο Τσαρούχης εκμυστηρεύεται ατενίζοντας την γενέτειρά του πόλη από το "μπαλκόνι" της οδού Κόρακα στην Καστέλλα: "Σε αυτόν τον Πειραιά αισθανόμουν πάρα πολύ μόνος. Δεν είχα φίλους, δεν είχα παιδιά να παίξω και όσο περνούσε η ηλικία η μοναξιά γινόταν όλο και πιο μεγάλη".

Το κάτωθι εικονιζομένο σπίτι όπου ο Τσαρούχης έζησε τα παιδικά του χρόνια, η οικία της γνωστής οικογενείας Μεταξά, υπήρξε υπεύθυνο για τις εμπειρίες που τον διαμόρφωσαν. 

Αντίκρυ ακριβώς, στη συμβολή της οδού Λουκά Ράλλη με την σύγχρονη λεωφόρο Βασιλέως Γεωργίου Β', κατεδαφισμένο πια, το σπίτι όπου ο Γιάννης Τσαρούχης γεννήθηκε τον Ιανουάριο του έτους 1910 και το οποίο λόγω ειδικών συγκυριών δεν έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στη ζωή του.

Οι ποικίλες, πολύπλοκες και φανταχτερές εικόνες του αστικού και προηγμένου - για την εποχή εκείνη - περιβάλλοντος μέσα στο οποίο μεγάλωσε ο Τσαρούχης διαμόρφωσαν το γούστο και τις καλλιτεχνικές του κλίσεις, προσφέροντάς του πνευματικά ανοίγματα και ερεθισμούς τους οποίους σίγουρα δεν θα είχε την ευκαιρία να δεχθεί σε άλλους χώρους.

Ο ίδιος ο Τσαρούχης μιλάει αναδρομικά αλλά με μεγάλη νοσταλγία για τη ζωή του στην οικία Σπυρίδωνος Μεταξά δηλώνοντας εκ των προτέρων ότι "είναι αδύνατο να περιγράψει όλα όσα θυμάται από αυτό το σπίτι." στο οποίο έζησε για πάνω από δυο χρόνια. 

Ο ίδιος, περπατώντας από δωμάτιο σε δωμάτιο για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ, ανακαλεί τις αναμνήσεις του και περιγράφει λεπτομερώς την αυστηρή μορφή της θείας του (αδελφής της μητέρας του) Δέσποινας Μεταξά, τις συγκεντρώσεις πλουσίων κυριών της "καλής πειραϊκής κοινωνίας" που λάμβαναν χώρα στα σαλόνια της εν λόγω οικίας, την επίπλωση και τα υφάσματα των διαδρόμων, του σαλονιού και των διαφόρων δωματίων της αριστοκρατικής επαύλεως, τα μουσικά ακούσματα κλασικών συνθετών (Όφενμπαχ, Σοπέν, Σούμπερτ), τις χρωματικές επενδύσεις των τοίχων, τα δωμάτια των εξαδέλφων του αλλά και της θείας του, το - φορτωμένο με εικονίσματα Αγίων - δωμάτιο όπου κοιμόταν ο ίδιος μαζί με τον αδελφό του κ.α. 

Άλλωστε, εντός της συγκεκριμένης οικίας ο Γιάννης Τσαρούχης ξεκίνησε να ζωγραφίζει αλλά και να δημιουργεί τα πρώτα του θεατρικά σκηνικά "χρησιμοποιώντας" ως πρωταγωνίστριες τα κορίτσια της ευρύτερης γειτονιάς του στήνοντας στο Πασαλιμάνι των παιδικών του χρόνων την περίφημη θριαμβική παρέλαση της "Αϊντα" από το γνωστό έργο του Βέρντι. 

Η Καστέλλα των αστών, των όμορφων κτιρίων και των σπουδαίων αρχιτεκτόνων, αποτέλεσε επίσης τμήμα των παιδικών χρόνων και ταυτόχρονα πηγή έμπνευσης για τον Γιάννη Τσαρούχη: 

Ο Γιάννης Τσαρούχης στέκεται στη στροφή έναντι της παλαιάς οικίας Πατσιάδου, στην πλατεία Αλεξάνδρας, και θυμάται την μεγαλοπρέπεια αλλά και την αφόρητη πλήξη της παιδικής του ηλικίας, με  τις επισκέψεις σε σπίτια συγγενών και φίλων στην Καστέλλα, εκεί όπου την προσοχή του μικρού Τσαρούχη τραβούσαν οι φωτογραφίες των πεθαμένων συγγενών στους τοίχους των σαλονιών, οι συζητήσεις περί διαφύλαξης περιουσίας και ακινήτων, οι κουραμπιέδες που έβγαιναν από συρτάρια όπου κυριαρχούσε η ναφθαλίνη, οι παρακόρες που εκτελούσαν χρέη προστάτιδων των κυριών όταν κυκλοφορούσαν στους "επικίνδυνους" για την "καλή κοινωνία" δρόμους της πόλης κ.α. 

Αντιθέτως, το προπολεμικό νέο Φάληρο προσέφερε στον Γιάννη Τσαρούχη ευχάριστες οπτικές και ακουστικές εμπειρίες μέσα από τη συμμετοχή του στις διάφορες εξόδους της εύπορης οικογένειάς του. Έτσι λοιπόν, πρωτεύοντα ρόλο στις αναμνήσεις του ζωγράφου έχουν το Ξενοδοχείο του Σταθμού, το εστιατόριο Table d'Hote το οποίο βρισκόταν στην ταράτσα του προαναφερόμενου ξενοδοχείου και το οποίο συγκέντρωνε την "ελίτ" της εποχής σε σημείο ο Τσαρούχης να παρομοιάζει το κλίμα που επικρατούσε εκεί με το αντίστοιχο στην ταινία "Θάνατος στη Βενετία" του Λουκίνου Βισκόντι, το εστιατόριο του Τσελεμεντέ κ.α. Οι καλοντυμένες κυρίες αλλά και οι κύριοι που κυκλοφορούσαν στα ως άνω αναφερόμενα μέρη κέντριζαν την προσοχή του μικρού Γιάννη Τσαρούχη ο οποίος ενθυμείται τον εαυτό του να χορεύει ασταμάτητα υπό τους ήχους - κυρίως - στρατιωτικών εμβατηρίων που έπαιζαν ορχήστρες στο μικρό κιόσκι "μέσα στη θάλασσα" που βρισκόταν απέναντι από το Ξενοδοχείο του Σταθμού ή στην Ταραντέλλα. Ήταν άλλωστε η εποχή που ο Τσαρούχης ονειρευόταν να είτε ακροβάτης είτε χορευτής - αργότερα δε ήθελε να γίνει... Δεσπότης, για να συμμετέχει στις λιτανείες που τόσο τον ενθουσίαζαν φορώντας χρυσά άμφια... 

Ο ίδιος εξιστορεί όλα τα παραπάνω στεκούμενος έξω από το εικονιζόμενο στις παρακάτω φωτογραφίες κομψό ξύλινο περίπτερο του Ναυτικού Ομίλου Νέου Φαλήρου, ατενίζοντας τον φαληρικό όρμο και τον οργασμό των έργων στην ήδη "μπαζωμένη" πάλαι ποτέ παραλία του άλλοτε κοσμικού προαστίου του νέου Φαλήρου.

Ο ηπίων τόνων και χαρακτηρισμών Τσαρούχης χαρακτηρίζει τον παλιό φαληρικό όρμο ως "το πιο ωραίο τοπίο του κόσμου" κατακεραυνώνοντας ταυτόχρονα όλους εκείνους τους "καπάτσους" που το "κατέστρεψαν για να βγάλουν λεφτά".

Το Δελφινάριο και η μπαζωμένη πρώην ακτή Πρωτοψάλτη (νυν ακτή Αθηνάς Δηλαβέρη):

Τα έργα κατασκευής του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας (ΣΕΦ) και των εγκαταστάσεων πέριξ αυτού:

Μετά το "πέρασμα" από το νέο Φάληρο, το μυαλό του Γιάννη Τσαρούχη "ταξιδεύει" στα ορεινά της Καστέλλας, ψηλά στον Προφήτη Ηλία, εκεί όπου βρίσκεται η φημισμένη "Σπηλιά της Αρετούσας", για την οποία είχε μάθει πολλά από την κρητικής καταγωγής νταντά του και η οποία - σύμφωνα με τον λαϊκό μύθο - συνδέεται με την Ακρόπολη των Αθηνών μέσα από υπόγειες στοές. 

Στα πέριξ της εκκλησίας του Προφήτη Ηλία κατοικούσαν σε χαμόσπιτα φτωχές οικογένειες οι οποίες τεκνοποιούσαν δίχως όριο με σκοπό να φθάσουν τα 12 τέκνα (αφού σύμφωνα με το έθιμο της εποχής, το 12ο τέκνο κάθε τέτοιας πολυμελούς οικογενείας βαπτιζόταν από τον ίδιο τον Βασιλιά Κωνσταντίνο ενώ η οικογένεια λάμβανε συγκεκριμένη χρηματική βοήθεια): 

Από τα ορεινά της Καστέλλας ο τηλεοπτικός φακός μεταφέρεται στις βιομηχανικές συνοικίες της πάλαι ποτέ "Μαγχεστρίας της Ανατολής" με τον Γιάννη Τσαρούχη να απολαμβάνει τον ελληνικό καφέ του σε ένα μικρό υπαίθριο καφενεδάκι με θέα το λιμάνι του Πειραιά στην Ηετιώνεια ακτή (Καστράκι): 

Ο ανθρωποκεντρισμός που διακρίνεται στα έργα του Γιάννη Τσαρούχη έχει δίχως άλλο τις βαθύτερες καταβολές του στις λαϊκές γειτονιές του Πειραιά. Ο ίδιος ο Τσαρούχης εξομολογείται πως "το λαϊκό στοιχείο του Πειραιά το γνώρισα αφού έφυγα από τον Πειραιά"!

Πράγματι, μετά την μετακόμισή του στην Αθήνα, ο Τσαρούχης "κατεβαίνει" συχνά στον Πειραιά όπου γνωρίζει τους απλούς καθημερινούς λαϊκούς ανθρώπους του, τις φτωχογειτονιές και... τον "Καραγκιόζη" του Σπαθάρη. Ο ίδιος δηλώνει πως κατανόησε από μικρός την αντίθεση της αστικής κοινωνίας με την λαϊκή τάξη και την ακατανόητη στο δικά του μάτια περιφρόνηση και αποστροφή των πλουσίων αστών προς τον λαϊκό κόσμο μέσα από τις συνομιλίες του και την συναναστροφή του με τις υπηρέτριες των σπιτιών όπου ζούσε και επισκεπτόταν, εντός των κουζινών που αποτέλεσαν τα δικά του προσωπικά πανεπιστήμια, εκεί δηλαδή όπου έμαθε τον πραγματικό κόσμο και όλα όσα δεν του μάθαιναν στο σχολείο.

Το ντοκιμαντέρ κλείνει με μια αναφορά στον "Έλληνα άνδρα", ένα "πράγμα αθέατο" σύμφωνα με τον Τσαρούχη, το οποίο ο ίδιος φρόντισε - μέσω της ζωγραφικής του - να κάνει "θεατό". 

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Πειραιάς

Η οικία της οικογενείας Μεταξά

Στο εσωτερικό της οικίας Μεταξά [Open House 2018]

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων.

Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν από τις κάτωθι πηγές:

• "O Πειραιάς του Τσαρούχη" (1980), Ντοκιμαντέρ, Σκηνοθεσία Φώτος Λαμπρινός

• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.