ΣΤΟ ΒΑΠΤΙΣΤΗΡΙΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ [ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ]

Το Βαπτιστήριον του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή (Battistero di San Giovanni‎‎), γνωστό και ως Βαπτιστήριον της Φλωρεντίας, είναι ένα αξιοσημείωτο θρησκευτικό κτίριο το οποίο βρίσκεται στην καρδιά του ιστορικού κέντρου της πρωτεύουσας της Τοσκάνης, επί της ομωνύμου πλατείας του Αγίου Ιωάννη (Piazza San Giovanni), έμπροσθεν του μεγαλοπρεπούς καθεδρικού ναού (Duomo) Santa Maria del Fiore και του διάσημου καμπαναριού του Giotto. Το ιδιότυπο οκταγωνικό κτίριο, αφιερωμένο βεβαίως στον προστάτη της Φλωρεντίας Άγιο Ιωάννη Βαπτιστή, αποτέλεσε για αιώνες τον τόπο όπου βαπτίζονταν οι κάτοικοι της πόλεως. Μάλιστα, ο γνωστός Ιταλός ποιητής, φιλόσοφος και συγγραφέας Δάντης (Dante Alighieri, Μάιος 1265 – Σεπτέμβριος 1321), ο οποίος ειρήσθω εν παρόδω είχε γεννηθεί στην Φλωρεντία και είχε βαπτιστεί στο εν λόγω Βαπτιστήριον, είχε αφιερώσει ορισμένους σχετικούς στίχους του έργου του "Παράδεισος" (Il Paradiso), ήτοι του τρίτου και τελευταίου τμήματος της φημισμένης "Θείας Κωμωδίας" (Divina Commedia) - σσ. βλέπε στον επίλογο. 

Η πρώτη πηγή που κάνει αναφορά στο Βαπτιστήριον της Φλωρεντίας ανάγεται στον 12ο μ.Χ. αιώνα (Chronica de origine civitatis florentiae), θεωρώντας το ως μια κατασκευή ρωμαϊκής προελεύσεως, η οποία τοποθετείται χρονικά μετά την καταστροφή των Οστρογότθων. Αργότερα, κατά τον 14ο μ.Χ. αιώνα, ο Giovanni Villani στο έργο του "Nuova Cronica" κατέγραψε την πληροφορία πως το βαπτιστήριον αποτελούσε το αποτέλεσμα της μετατροπής ενός παλαιότερου ρωμαϊκού ναού αφιερωμένου στον θεό Άρη. Επί της ουσίας όμως, δεν υφίστανται έγκυρες αποδείξεις που να τεκμηριώνουν με ακρίβεια την κατασκευή του Βαπτιστηρίου, ενώ ταυτόχρονα, κάποιες περιστασιακές αναφορές σε μια εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή δεν θεωρούνται αξιόπιστες, καθώς ο πρώτος καθεδρικός ναός της Φλωρεντίας, γνωστός στις μέρες μας ως Santa Reparata, καταγραφόταν επίσης κάποτε ως εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.

Στις μέρες μας (21ος αιώνας) πάντως, η συντριπτική πλειοψηφία των μελετητών, τοποθετούν την κατασκευή του Βαπτιστηρίου κατά τον 11ο ή τον 12ο αιώνα μ.Χ., βάσει των στοιχείων που προσφέρει η τεχνική κατασκευής του κτιρίου και ο αρχιτεκτονικός ρυθμός. Διάφορες ανακρίβειες οι οποίες προήλθαν από στοιχεία και πληροφορίες τα οποία αποδείχθηκαν εν τέλει προϊόντα παραποίησης (όπως λ.χ. η πληροφορία πως ο Πάπας Νικόλαος Β' καθαγίασε το Βαπτιστήριον κατά το έτος 1059 ή/και η πληροφορία πως μια κολυμβήθρα εισήχθη στο Βαπτιστήριον κατά το έτος 1128) καθιστούν την ακριβή χρονολόγηση της κατασκευής μια ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση. Στο σημείο αυτό οφείλουμε να σημειώσουμε πως οι μελέτες του Walter Horn κατά τη δεκαετία του 1930 σχετικά με την τεχνική τοιχοποιίας στην πόλη της Φλωρεντίας απέδειξαν πως η κατασκευή των κατώτερων τμημάτων του Βαπτιστηρίου ομοιάζουν με ανάλογα τμήμα του ιερού ναού των Santi Apostoli, ενώ τα μεταγενέστερα τμήμα του Βαπτιστηρίου παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχα τμήματα της εκκλησίας του San Pier Scheraggio, για την οποία υφίστανται έγγραφα που τοποθετούν την κατασκευή της περί τα έτη 1060 ή 1070. Νεώτεροι μελετητές εκτιμούν πως το Βαπτιστήριον του Αγίου Ιωάννη στη Φλωρεντία μπορεί να βρισκόταν ήδη εν χρήση στα τέλη της δεκαετίας του 1080, πλην όμως η περάτωση της κατασκευής έλαβε χώρα κατά τον 12ο αιώνα (επί του συγκεκριμένου θέματος, λ.χ. ο Giovanni Villani κατέγραψε πως το φανάρι που βρίσκεται στην κορυφή του θόλου τοποθετήθηκε κατά το έτος 1150)

Πέραν της ελλιπούς πληροφόρησης και τεκμηρίωσης σχετικά με το ακριβές έτος κατασκευής του Βαπτιστηρίου, κατά παρόμοιο τρόπο, άγνωστος παραμένει ο αρχιτέκτονας που σχεδίασε το συγκεκριμένο έργο. Ως προς τον αρχιτέκτονα, οι μελετητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα πως τα σχέδια του Βαπτιστηρίου έχουν εκπονηθεί από ένα μονάχα πρόσωπο, πιθανότατα από το Παπικό περιβάλλον της Ρώμης, ενώ αξιομνημόνευτο είναι το γεγονός πως παρουσιάζουν ομοιότητες με ανάλογα σχέδια άλλων ιερών ναών στη Ρώμη και στην ευρύτερη περιοχή της Ουμβρίας (Umbria).

Η διακόσμηση του Βαπτιστηρίου με ψηφιδωτά ξεκίνησε περί το έτος 1225 και ολοκληρώθηκε στις αρχές του 14ου αιώνα. Κατά την περίοδο 1270-1300, στα συγκεκριμένα έργα συμμετείχαν οι εκ Φλωρεντίας ζωγράφοι Coppo di Marcovaldo και Giovanni Cimabue. Ακολούθως, μεταξύ των ετών 1330 και 1336 κατασκευάστηκε η πρώτη εκ των τριών χάλκινων θυρών του Βαπτιστηρίου σε σχέδια του Andrea Pisano και χύτευση του Leonardo d'Avanzo. Η εν λόγω πρώτη χρονολογικά χάλκινη εξώθυρα με τις επίχρυσες λεπτομέρειες, ευρισκόμενη αρχικά σύμφωνα με ορισμένες πηγές στο ανατολικό τμήμα του Βαπτιστηρίου, μεταφέρθηκε αργότερα στο νότιο τμήμα του.

Η δεύτερη χρονολογικά πύλη, η οποία βρίσκεται στις μέρες μας (21ος αιώνας) στη βόρεια πλευρά του Βαπτιστηρίου, κατασκευάστηκε μεταξύ των ετών 1403 και 1424 από τον γλύπτη / χρυσοχόο Lorenzo Ghiberti, ο οποίος είχε αναδειχθεί νικητής σχετικού διαγωνισμού. Και σε αυτήν την περίπτωση, η συγκεκριμένη θύρα είχε τοποθετηθεί αρχικά στην ανατολική πλευρά του κτιρίου και μεταφέρθηκε αργότερα στη σημερινή (βόρεια) θέση της. 

Τέλος, η τρίτη και πλέον εντυπωσιακή θύρα, η οποία ευρίσκεται στην ανατολική πλευρά του υπό εξέτασιν θρησκευτικού κτιρίου, κατασκευάστηκε κατά την περίοδο 1425-1452, εξ'ολοκλήρου από πλάκες καλυμμένες με χρυσό. Ο πλούτος και η μεγαλοπρέπεια της εν λόγω θύρας, η οποία αποτελεί ένα από τα πλέον λαμπρά δείγματα τέχνης της φλωρεντινής αναγέννησης, ώθησε τον Μιχαήλ Άγγελο (Michelangelo Buonarroti) να την ονοματίσει ως "Πύλη του Παραδείσου" (Porta del Paradiso). Αξιοσημείωτο είναι πως οι αυθεντικές χρυσές πλάκες της εν λόγω θύρας, με τις παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη, επλήγησαν από την μεγάλη πλημμύρα της 4ης Νοεμβρίου του 1966 και σήμερα εκτίθενται (βλέπε επόμενες φωτογραφίες), κατόπιν σχετικών εργασιών αποκατάστασης και καθαρισμού με ειδικές τεχνικές, στο Μουσείο της Όπερας του Καθεδρικού Ναού (Museo dell'Opera del Duomo). 

 

Το ιδιαίτερο οκταγωνικό σχήμα του κτιρίου δεν πρέπει να ξενίζει, καθώς κατά την παλαιοχριστιανική εποχή, το οκτάγωνο υπήρξε ένα άκρως διαδεδομένο σχήμα για τα βαπτιστήρια. Μάλιστα, σύμφωνα με τις διαθέσιμες πλευρές, η επιλογή των οκτώ πλευρών δεν υπήρξε τυχαία, αλλά συμβόλιζε την αιώνια ζωή, την ογδόη ημέρα, στην οποία εισερχόταν κάθε πιστός μέσω του μυστηρίου του βαπτίσματος, ξεπερνώντας την επίγεια ζωή του πεπερασμένου χρόνου η οποία χαρακτηρίζεται από μετρήσιμες μονάδες (λ.χ. μια εβδομάδα, επτά ημέρες). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως το Βαπτιστήριον της Φλωρεντίας, στη δυτική πλευρά, διαθέτει μια ευθύγραμμη έξαρση, στην οποία τοποθετείται η Αγία Τράπεζα.

 

Επιπρόσθετα, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του υπό εξέτασιν θρησκευτικού κτιρίου είναι η οκταγωνική πυραμίδα η οποία καλύπτει τον τρούλο, ο οποίος είναι βεβαίως φιλοτεχνημένος στο εσωτερικό. Στην κορυφή της εν λόγω πυραμίδας, υφίσταται το προαναφερθέν φανάρι του θόλου. 

Εξωτερικά, το Βαπτιστήριον της Φλωρεντίας έχει επενδυθεί με λευκό μάρμαρο Carrara, το οποίο προέρχεται από την επαρχία Massa-Carrara της Τοσκάνης, καθώς επίσης από πράσινο μάρμαρο Prato, εκ της ομωνύμου επαρχίας της Τοσκάνης. Βέβαια, παρότι το Βαπτιστήριον του Αγίου Ιωάννη θεωρείται ως ένα εξέχων δείγμα φλωρεντινού / ρωμανικού ρυθμού, εντούτοις ορισμένα αρχιτεκτονικά γνωρίσματά του δεν εντάσσονται σε αυτόν (λ.χ. η διάταξη των κιόνων και των κορινθιακών κιονόκρανων η οποία διαφοροποιείται ανάλογα με τον τύπο και το χρώμα του μαρμάρου).  

Το Βαπτιστήριον του Αγίου Ιωάννη στην Φλωρεντία όπως καταγράφηκε την άνοιξη του έτους 2014, ήτοι την χρονιά που μόλις είχαν ξεκινήσει οι εργασίες αποκατάστασης / ανακαίνισης αρχικά του εξωτερικού τμήματος του κτιρίου και εν συνεχεία του εσωτερικού (έργα συνολικής αξίας 4.600.000 Ευρώ) μέσα από μια σειρά φωτογραφιών. Παρότι δυσδιάκριτο στις επόμενες λήψεις λόγω της ύπαρξης των σκαλωσιών, οι προσόψεις του κτιρίου χωρίζονται σε τρία οριζόντια επίπεδα, το κατώτερο με τις θύρες, το μεσαίο με τα ανοίγματα τοξωτά και παραλληλόγραμμα εναλλάξ και το άνω επίπεδο με τα μικροσκοπικά ανοίγματα και τους κορινθιακούς παραστάδες.

 

  

Το Βαπτιστήριον της Φλωρεντίας και η πλατεία του Αγίου Ιωάννη όπως καταγράφηκαν από το καμπαναριό του Giotto.

 

Στο εσωτερικό του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας, του οποίου η διακόσμηση είναι σαφέστατα επηρεασμένη από την ρωμαϊκή αρχιτεκτονική κτιρίων όπως λ.χ. το Πάνθεον, κυριαρχεί η ευρεία χρήση πολύχρωμων μαρμάρινων στοιχείων. Μεταξύ των άλλων ξεχωρίζουν η λιτή μαρμάρινη Αγία Τράπεζα, έργο του Giuseppe Castellucci σε νέο-ρωμανικό ρυθμό, η οποία αποτελεί μετατροπή παλαιότερης παρόμοιας μπαρόκ κατασκευής από τα χρόνια του Μεσαίωνα, η μεγάλη μαρμάρινη κολυμβήθρα η οποία αρχικά βρισκόταν τοποθετημένη στο κέντρο του μαρμάρινου δαπέδου όπου κυριαρχούν τα γεωμετρικά, φυτικά και ζωόμορφα μοτίβα, διάφορες σαρκοφάγοι, το ταφικό μνημείο του Πάπα Giovanni XXIII, έργο των Donatello (Donato di Niccolò di Betto Bardi) και Michelozzo (Michelozzo di Bartolomeo Michelozzi) καθώς επίσης διάφορα έργα τέχνης (αγάλματα, ψηφιδωτά κ.α.).

Στην κάτωθι φωτογραφική καταγραφή διακρίνονται η προαναφερθείσα μαρμάρινη κολυμβήθρα (δεξιά, εντός κιγκλιδώματος), τα διακοσμητικά σχήματα του μαρμάρινου δαπέδου και των τοίχων καθώς επίσης οι γυναικωνίτες στο ανώτερο επίπεδο.

  

Μοιραία, τα βλέμματα των επισκεπτών μαγνητίζονται από τον επιβλητικό θόλο με τις εντυπωσιακές γοτθικές ψηφιδωτές παραστάσεις σε χρυσό φόντο. Επιγραμματικά, ας αναφέρουμε πως ο εν λόγω θόλος χωρίζεται σε οκτώ θεματικά τμήματα, όπου απεικονίζονται με ξεχωριστές παραστάσεις τα τάγματα των Αγγέλων και των Αρχαγγέλων, οι ιστορίες της Γένεσης, οι ιστορίες του Ιωσήφ, οι ιστορίες της Παναγίας και του Χριστού και οι ιστορίες του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστή. Μεταξύ όλων των ως άνω, κυριαρχεί η μεγάλη μορφή του Χριστού κατά την ώρα της Τελευταίας Κρίσης.

 

Σε χαμηλότερο επίπεδο, στη ζωφόρο η οποία βρίσκεται στη βάση του θόλου, καταγράφονται οι μορφές διαφόρων Αγίων (Επισκόπων, διακόνων και Ποντιφικών). Δίχως καμία αμφιβολία, η διακόσμηση του θόλου του Βαπτιστηρίου υπήρξε ένα εξαιρετικά δύσκολο και δαπανηρό εγχείρημα το οποίο ξεκίνησε περί το 1270 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε στις αρχές του επόμενου αιώνα - παρότι σώζονται μεμονωμένα δείγματα δουλειάς που αποδίδονται σε έναν Φραγκισκανό μοναχό ονόματι Jacopo, περί το 1225 μ.Χ.

Για την ολοκλήρωση του λεπτομερούς και εντυπωσιακού θόλου, σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές, απασχολήθηκαν ορισμένοι Ενετοί τεχνίτες υπό την στενή καθοδήγηση τοπικών καλλιτεχνών όπως λ.χ. ο Coppo di Marcovaldo, o Meliore di Jacopo και ο Giovanni Cimabue.

  

Όπως μπορεί κάποιος να παρατηρήσει, κάτω από την μεγάλη μορφή του Χριστού Κριτή, ο οποίος πλαισιώνεται από την Παναγία, τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή και τους δώδεκα Αποστόλους, καταγράφεται η Ανάστασις των νεκρών, με τους δίκαιους να καλωσορίζονται στον Παράδεισο από του βιβλικούς Πατριάρχες (στα δεξιά) ενώ στα αριστερά καταγράφεται η Κόλαση με τους διαβόλους της όπου καταλήγουν οι καταραμένοι.

 

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε πως την άνοιξη του έτους 2023 ξεκίνησε ένας νέος εξαετής κύκλος εξειδικευμένων εργασιών αποκατάστασης, αυτή τη φορά των ψηφιδωτών του μεγαλοπρεπούς θόλου του Βαπτιστηρίου. 

"Con altra voce omai, con altro vello,

ritornerò poeta, e in sul fonte,

del mio battesmo prenderò 'l cappello".

Dante Alighieri, "Paradiso" (XXV, 7-9)

Διαβάστε θέματα με την πόλη της Φλωρεντίας εδώ:

Στο Καμπαναριό του Giotto

Museo di Casa Martelli

Museo dell'Opera del Duomo [Firenze]

Η μεταμόρφωση ενός μοναστηριού - φυλακής

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων.

Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

Battistero di San Giovanni

Al via il restauro dei magnifici mosaici policromi a fondo oro della cupola del Battistero di Firenze che durerà 6 anni

Wikipedia

Φωτογραφίες: 

• Όλες οι φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο και διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας.
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.