ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΩΝ ΠΕΙΡΑΪΚΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ

Όπως είναι ευκόλως αντιληπτό, άμεση μαρτυρία για τη χρωματική πραγματικότητα της αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα στον Πειραιά - και όχι μόνον - είναι πολύ δύσκολο να υφίσταται στις ημέρες μας. Ακόμη και τα λιγοστά κτίρια των τελών του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου αιώνα που υφίστανται στην πόλη μας έχουν υποστεί, τουλάχιστον ως προς τις εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων τους, αλλεπάλληλες φθορές από τις συνθήκες του περιβάλλοντος, από την ρύπανση της ατμόσφαιρας και βεβαίως από τις πολλές επιστρώσεις που έχουν λάβει χώρα κατά καιρούς. 

Σε αυτή την προσπάθεια προσδιορισμού της χρωματικής ταυτότητας των παλαιών πειραϊκών νεοκλασικών σπιτιών, πολύτιμη βοήθεια μπορούν να προσφέρουν κάποιες περιστασιακές παρατηρήσεις που έχουν πραγματοποιηθεί με σχετική έρευνα - αναζήτηση των αρχικών χρωμάτων σε παλαιά κτίρια με αφαίρεση των μεταγενέστερων επιστρώσεων, οι πληροφορίες που προέρχονται από παλαιότερες πηγές και γνώστες του συγκεκριμένου θέματος, παλαιά αρχιτεκτονικά σχέδια και ακουαρέλες προσόψεων κτιρίων (οι οποίες επίσης μπορούν κατά προσέγγιση και όχι με πλήρη ακρίβεια να προσφέρουν κάποιες πληροφορίες σχετικά με τον χρωματισμό των κτιρίων) καθώς και λιγοστές επιχρωματισμένες φωτογραφίες (συνήθως από επιστολικά δελτάρια εποχής όπως τα ακόλουθα) στα οποία επίσης κατά προσέγγιση και δίχως μεγάλη ακρίβεια μπορούμε να λάβουμε πληροφορίες σχετικά με το χρώμα των κτιρίων. 

Στα νεοκλασικά κτίρια της πρώτης περιόδου του εποικισμού και της ανασύστασης της πόλεως του Πειραιώς, ήτοι μετά τη δεκαετία του 1830, λογικά ο Πειραιάς ακολούθησε τα πρότυπα της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής όπου παρατηρείται η έντονη επίδραση των πομπηιανών μοτίβων ενώ, από την άλλη πλευρά, υπήρχε και η "κλασική" σχολή της ζωγραφικής (κυρίως η γαλλική), η οποία είχε προσδώσει έναν χαρακτήρα ιδιαίτερα συμβολικό σε ορισμένα χρώματα, όπως λ.χ. το κόκκινο (της πορφύρας), το μπλε (του κοβαλτίου), το χρυσό και το λευκό. 

Όπως προαναφέρθηκε, πληροφορίες για τον χρωματισμό των κτιρίων μπορούμε να πάρουμε από σωζόμενα αρχιτεκτονικά σχέδια όπως λ.χ. το κάτωθι σχέδιο των οικιών του Πατσιάδη (αρχιτέκτων Έρνεστ Τσίλλερ). 

Όσον αφορά τις τεχνικές βαψίματος των κτιρίων, γνωρίζουμε ότι εφαρμόζονταν κυρίως τα υδροχρώματα από ορυκτές κατά πλειοψηφία πρώτες ύλες. Έτσι στον Πειραιά κυριαρχούσαν κυρίως τα χρώματα με γαιώδη προέλευση, όπως οι διαβαθμίσεις της ώχρας και οι σιέν(ν)ες, η ούμπρα (σκιερό καφέ) αλλά και το μπλε-ουλτραμαρίνα (λουλακί), μερικά πράσινα κλπ. Επίσης, σε άμεση σχέση με τα οξείδια ορισμένων στοιχείων (λ.χ. κοβάλτιο, χρώμιο, κάδμιο κ.α.), προέκυπταν χρώματα όπως το μπλε, το κίτρινο, το πράσινο, το κόκκινο αλλά και το "λευκό του τσίγκου" ή "του μολύβδου". Γενικότερα πάντως, εκείνο που είχε σημασία ήταν η επιτυχία μιας ήπιας και γαιώδους αποχρώσεως μέσα από μια διαδικασία επεξεργασίας και προσμίξεων χρωμάτων. 

Η βαφή εφαρμοζόταν πάνω στην απόλυτα επίπεδη επιφάνεια του τελευταίου κατά σειρά - συνήθως τρίτου - κονιάματος του τοίχου το οποίο ήταν και το πλέον λεπτό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, για να αποδοθεί φρεσκάδα και φωτεινότητα στον τόνο, προ της βαφής, περνούσαν τις επιφάνειες με λευκό χρώμα (τεχνική η οποία ήταν περιττή όταν επρόκειτο για περιπτώσεις καθαρής μαρμαροκονίας). Ακόμα και σε μεταγενέστερες (μεταπολεμικές) φωτογραφίες (ή καρτ-ποστάλ) όπως λ.χ. η επόμενη, μπορεί κάποιος να παρατηρήσει ανάμεσα στους μεγάλους όγκους των νέων (τότε) πολυώροφων κτιρίων, την αντίθεση που προκαλείται εκ της παρουσίας των παλαιότερων κτιρίων με τις γήινες φαιοκίτρινες αποχρώσεις τους. Αυτός ακριβώς ο χρωματισμός (σκιερός φαιοκίτρινος) που προέκυπτε από τον δομικό πωρόλιθο, ήταν γνωστός ως "το πουρί του Πειραιά"! 

Δίχως να χρειαστεί να ανατρέξουμε σε έγχρωμες μεταπολεμικές φωτογραφίες κτιρίων της πόλης, ακόμη και σήμερα μπορούμε να βγάλουμε προσεγγιστικά συμπεράσματα ως προς τους κύριους χρωματισμούς των πειραϊκών νεοκλασικών κτιρίων, λαμβάνοντας βέβαια υπόψη όλα τα προαναφερθέντα ανασταλτικά στοιχεία, μελετώντας τις προσόψεις εγκαταλειμμένων κτιρίων του Πειραιά. Ακολουθεί λοιπόν μια σειρά προσφάτων ενδεικτικών φωτογραφιών, εκ προσωπικού αρχείου, εγκαταλειμμένων κτιρίων από τους δρόμους του Πειραιά και του νέου Φαλήρου:

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μετά το β' μισό του 19ου αιώνα, εμφανίστηκε ένας θερμότερος χρωματισμός, πλησίον του χρώματος της "τερακότας", ο οποίος απέδιδε μια πιο ρόδινη ανταύγεια. Στον Πειραιά πάντως των τελών του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου αιώνα, ο κανόνας απαιτούσε κυρίως τη χρήση κάποιας φαιοκίτρινης ή καφέ απόχρωσης για τον χρωματισμό των νεοκλασικών κατοικιών, δίχως βέβαια να εκλείπουν οι εξαιρέσεις. 

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• Αθηναϊκή Αρχιτεκτονική 1875-1925, Μάνος Γ. Μπίρης, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα
• "Τα κτίρια του Πειραιά κατά τον 19ο αιώνα - Δημόσια Κτίρια και Κατοικία", Νικόλας Σ. Ντόριζας, Εταιρία Φίλων του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, 1997

Φωτογραφίες:

• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.