ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΜΗΧΑΝΟΥΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ

Ως γνωστόν, οι πρώτοι οικιστές του Πειραιά μετά την ανασύσταση της πόλεως ελλείψει χερσαίων εκτάσεων κατάλληλων προς καλλιέργεια, στράφηκαν μοιραία προς το εμπόριο, τη θάλασσα αλλά και την πρωτογενή βιοτεχνική απασχόληση. Τα πρώτα λοιπόν βιοτεχνικά εργαστήρια τα οποία λειτούργησαν στην πόλη του Πειραιά κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1830, εργαστήρια τα οποία στηρίζονταν αποκλειστικά στην χειρωνακτική εργασία με το αμόνι και το φυσερό για την κατασκευή αναγκαίων ειδών, αποτέλεσαν ουσιαστικά τον πρόδρομο της μετέπειτα ξέφρενης βιομηχανικής ανάπτυξης του τόπου.

Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές, κατά το έτος 1839 καταγράφεται η ίδρυση ορισμένων αμαξοδιορθωτηρίων και εν συνέχεια ορισμένων υποδηματοποιείων και πολλών μικρών σιδηρουργείων. Αξιομνημόνευτο είναι το γεγονός πως περί τα τέλη της δεκαετίας του 1830, επί συνολικού πληθυσμού περίπου 2.000 κατοίκων της πόλεως του Πειραιά, σχεδόν 100 άτομα ασχολούνταν με τεχνικές εργασίες! 

Είκοσι χρόνια αργότερα, κατά τη δεκαετία του 1850, στον αναπτυσσόμενο Πειραιά είχαν ήδη ιδρυθεί συν τοις άλλοις αρκετά μικρά μηχανουργεία, πολλά χυτήρια και ορισμένα σιδηρουργεία (Κ. Παναγιωτόπουλου, Γ. Βασιλειάδη και Μηταράκη). Η τελωνειακή ατέλεια για την εισαγωγή πρώτων υλών, εργαλείων και μηχανημάτων βοήθησε την ανάπτυξη αυτών των βιοτεχνικών/βιομηχανικών καταστημάτων μαζί με την σταδιακή "μεταμόρφωση" του κεντρικού λιμένος Πειραιώς σε σημαντικό θαλάσσιο κόμβο αλλά και την κατασκευή/λειτουργία του Σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως τα μηχανουργεία / ναυπηγεία του Πειραιώς αναλάμβαναν πλήθος δημοσίων έργων, ιδίως συντηρήσεις, επισκευές και μετασκευές πλοίων του τότε Βασιλικού Ναυτικού.

Ο φρούραρχος Πειραιώς ίλαρχος Γ. Αγγελόπουλος στο σπουδαίο έργο του "Στατιστική Πειραιώς" (1852) δεν κάνει κάποια αναφορά στην ύπαρξη μηχανουργείων καταγράφοντας μονάχα ένα αμαξοποιείο υπό τη διεύθυνση ενός Γερμανού το οποίο αναλάμβανε επιδιορθώσεις αμαξών αλλά και κατασκευές νέων, όπως επίσης πολλά τροχαλοποιεία στα οποία κατασκευάζονταν "[...] όχι μόνο τροχαλίαι παντός είδους και μεγέθους, αλλά και διάφορα άλλα της ναυπηγικής πράγματα προς επιδιόρθωσιν των εκ τρικυμίας ή άλλου περιστατικού κατεαγότων μερών ενός πλοίου [...]"

Η ίδρυση και λειτουργία πολλών μηχανουργείων / μηχανοποιίων, χυτηρίων και χαλκουργείων / σιδηρουργείων κατά την περίοδο 1850 - 1880 δημιούργησε την απαραίτητη υποδομή και βάση για την εκρηκτική βιομηχανική ανάπτυξη του Πειραιά. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις σχετικές επιχειρήσεις του Ν. Αργυρίου, του Γ. Ναύλερη, τον "Ήφαιστο" του Τσαλίκη, του Μαστραντώνη, του Βραχνού, του Πουλάκου, του Γ. Βασιλειάδη, του Τζόν Μακ Δούαλ, του Ροδικού. του Φαρακούκη, του Περράκη, του Γλυνιά, του Μπαλή, του Μαλτάκη, του Νικόπουλου, του Πετσάλη, του Βουρλάκου, του Βαρζακάκου κ.α. Τα ενδεικτικώς προαναφερθέντα μηχανουργεία και χυτήρια εγκαταστάθηκαν κατά συντριπτική πλειοψηφία στο τμήμα της πόλεως του Πειραιώς μεταξύ του σιδηροδρομικού σταθμού Λαρίσης και του σιδηροδρομικού σταθμού Πελοποννήσου, άνωθεν του λιμένος Αλών, στην επονομαζόμενη και συνοικία των Εργοστασίων. 

Κατ'αυτόν τον τρόπο λοιπόν, επί της παραλιακής οδού Αγίου Διονυσίου (σσ. η σημερινή ακτή Γ. Κονδύλη) και στους διάφορους παράλληλους και κάθετους σε αυτήν δρόμους, όπως λ.χ. στις οδούς Πολυδεύκους, Δραγατσανίου, Γραβιάς, Μεσολογγίου, Μεθώνης, Πλούτωνος, Αρτεμισίου, Αιτωλικού, Αιγάλεω, Δερβενακίων, Ασκληπιού, Χαϊδαρίου, Κόνωνος, Κάστορος κ.ο.κ. κυριαρχούσαν επιχειρήσεις κάθε μεγέθους που προσέφεραν την κατασκευή / δημιουργία ή / και την επισκευή / επιδιόρθωση παντός είδους μηχανήματος και εργαλείου.

Στα 1875, ο Μιλτιάδης Μπούκας στον Εμπορικό, Γεωγραφικό και Ιστορικό Οδηγό των Πλείστων Κυριοτέρων Πόλεων της Ελλάδος ξεχώριζε το ιδρυθέν το 1860 πρωτοπόρο μηχανουργείου του Γ. Βασιλειάδη αρχικά "κατά την θέσιν Καραβά" το οποίο "περιελάμβανεν Ξυλουργείον, Καθεκλοποιείον και Σιδηρουργείον", το "συστηθέν το 1871" μηχανουργείο "Ο Ήφαιστος" του Σκωτσέζου Τζων Μακ Δούαλ, επίσης "κατά την θέσιν Καραβά", το μηχανουργείο του Περών ευρισκόμενο όπισθεν του υαλουργείου "Ιωνία" καθώς και το μηχανουργείο του Νικόλαου Αργυρίου, όπισθεν του καταστήματος Καψαμπέλη, παρά τον λιμένα των Αλών, στη συνοικία των Εργοστασίων.

Διαφημιστική Καταχώρηση Μηχανοποιείου Γ. Βασιλειάδου - έτος 1876

Μηχανουργείο - Λεβητοποιείον και Ναυπηγείον Ν. Αργυρίου

Στις προαναφερθείσες οδούς της συνοικίας των Εργοστασίων επί δεκαετίες διδάχθηκαν, εργάστηκαν και ανδρώθηκαν επαγγελματικά πλήθος νέων τεχνητών οι οποίοι προέρχονταν από τις ως επί το πλείστον βραδινές Τεχνικές Σχολές που ιδρύθηκαν στον Πειραιά προσφέροντας σε πολλούς νέους ανθρώπους επαγγελματικές προοπτικές. Τα μουντζουρωμένα χέρια των τεχνητών της συνοικίας των Εργοστασίων ικανοποιούσαν τις ανάγκες επισκευής / επιδιόρθωσης πάσης φύσεως μηχανών, αντλιών κτλ από κάθε γωνιά της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδος.

Νέον Μηχανουργείον "Η Εργάνη Αθηνά" Αχιλ. Κούπα και Σας

Τα πρώτα μηχανουργεία του σφυριού και του αμονιού αντικαταστάθηκαν με το πέρασμα των χρόνων από νέα μηχανουργεία όπου λειτουργούσε φρέζα, τόρνος και όλα τα νέα μηχανήματα κατεργασίας σιδήρου, χαλκού και άλλων μετάλλων με απώτερο σκοπό την εξυπηρέτηση των ολοένα αυξανόμενων αναγκών της αναπτυσσόμενης βιομηχανίας.

Εν Πειραιεί Μηχανουργείον Νικολάου Αργυρίου

Μηχανουργείον Ν. Αργυρίου - Προμηθευτού της Βασιλικής Αυλής (έτος 1893)

Τέτοια "δεύτερης γενιάς" μηχανουργεία υπήρξαν του Βασιλειάδη, του Κούπ(π)α, του Ροντήρη, του Στρουμπούλη, του Κοντογιάννη, του Δρίτσα, του Θεοφανίδη, των αδελφών Λυκιαρδόπουλου, του Κ. Αλιφραγκή, των αδελφών Μυτιληναίου, του Τσεμπέλη, του Μπουντάρη, του Πότου κ.α.

Ακολουθούν ορισμένες ενδεικτικές διαφημιστικές καταχωρήσεις πειραϊκών μηχανουργείων από τον ημερήσιο Τύπο της δεκαετίας του 1890:

Μηχανουργείον "Ο Ιππόδαμος" Γεωργίου Π. Βραχνού

Μηχανουργείον "Ο Ιππόδαμος" Γεωργίου Π. Βραχνού

Μηχανουργείον Νικολάου Αργυρίου

Μηχανουργείον και Λεβητοποιείον Ν. Αργυρίου

Μηχανοποιείον / Λεβητοποιείον / Προτυποποιείον / Χυτήριον Π. Μαστραντώνη

Μηχανουργείον Στυλ. Ν. Περράκη

Μηχανουργείον "Ο Προμηθεύς" Ι.Δ. Κορφιάτου

Στην αυγή του 20ου αιώνα, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στον Οδηγό του Πειραιώς του έτους 1901 του Γ. Βώκου, ιδιαίτερη μνεία γινόταν στο Ελληνικόν Μηχανουργείον "Βασιλειάδης", στο Μηχανουργείον "Ήφαιστος" των Τζων Μακ Δούαλλ και Βάρβουρ ενώ καταγράφονταν επίσης τα Μηχανουργεία του Κούπα (ιδρυθέν το 1884), του Ν. Αργυρίου, ο "Ιππόδαμος" του Γεωργίου Π. Βραχνού, του Α. Περάκη, του Σ. Περάκη, του Ι. Κορφιάτη, του Ι. Δρίτσα, του Δ. Ρεϊτάνου, του Μαρινάκη, του Παπαδόγιαννη κ.τ.λ. Στα μηχανουργεία αυτά "[...] κατασκευάζονται ατμομηχαναί, ατμολέβητες, ελαιοτριβεία, ελαιοπιεστήρια μονά και διπλα, αντλίαι, μαγκανοπήγαδα, στεμφυλοπιεστήρια, πλυντήρια και στεγνοτήρια δι'ατμόμυλους μονά και διπλά, υδρόμυλοι και ιππόμυλλοι, ζυμωτήρια και πιεστήρια μακαρονοποιείων, μαντάκα, φανελλοποιείων και παντός είδους μηχανήματα". Σύμφωνα με τον ίδιο Οδηγό του 1901, η βιομηχανία του σιδήρου απασχολούσε εκείνη την εποχή στον Πειραιά πάνω από 2.000 εργάτες τα ημερομίσθια των οποίων κυμαίνονταν από 50 εκατοστά της δραχμής (για τους μαθητευόμενους τεχνίτες) μέχρι 6,7 ή και 8 δραχμές για τους τεχνίτες α' τάξεως.

Αντίστοιχα, στον Οδηγό Πειραιώς του έτους 1902 του Γ. Βώκου καταγράφονταν τα εξής εν Πειραιεί μηχανουργεία: του Ν. Αργυρίου στην οδό Γραβιάς, του Βασιλειάδη στην Γραμμή του Σιδηροδρόμου Λαρίσσης, του Γ. Βραχνού στην οδό Πλούτωνος, του Σ. Δρίτσα στην οδό Γραμμής Πελοποννήσου, των Μακδούαλ και Βάρβουρ στην οδό Πλούτωνος, του Μαστραντώνη, του Σ. Μαλτάπη άνωθεν του νεκροταφείου, του Α. Κούπα στην οδό Ασκληπιού, του Σ. Περάκη στην οδό Αριστείδου και του Ρεϊτάνου στην Γραμμή Πελοποννήσου.

Μηχανουργείον και Λεβητοποιείον Π. Μαστραντώνη (έτος 1902)

Στον Πλήρη Οδηγό του Πειραιώς του 1906-1907 καταγράφονται το μηχανοποιείο του Βασιλειάδη (Ελληνικόν Μηχανοποιείον και Ναυπηγείον) επί της οδού Παλαμηδίου ολίγον έξωθεν του Α' Εργοστασίου Ρετσίνα, το μηχανοποιείον και ναυπηγείον του Τζών Μακ Δούαλ και του Βάρβουρ καθώς και τα μηχανοποιεία του Αχ. Κούππα (οδός Ασκληπιού 25), του Στ. Περράκη (οδός Άστιγγος), του Δ. Ρεϊτάνου (οδός Αγίου Διονυσίου), του Π. Μαστραντώνη (οδός Δραγατσανίου 52), των Ι. Δρίτσα και Β. Πείθη (με την επωνυμία "Ο Ερμής"), του Ν. Αργυρίου (στην οδό Δραγατσανίου 17), του Σ. Μαλτάκη (στην οδό Αγίου Διονυσίου) και του Ν. Κουγιουμιτζάκη ή Κουγιουμιτζή (στην οδό Δ. Μουτσοπούλου, στα Καμίνια). 

Μηχανουργείον Ν.Δ. Κουγιουμιτζή

Ο προαναφερόμενος Οδηγός μάλιστα, εκτός από την συνοπτική αναφορά / καταγραφή των υπαρχόντων μηχανουργείων διέθετε ξεχωριστές διαφημιστικές καταχωρήσεις για την Ανώνυμη Εταιρία του Βασιλειάδη (Ελληνικόν Μηχανοποιείον και Ναυπηγείο "Βασιλειάδης"), για το Μηχανουργείο του Στυλιανού Περράκη και μια ολοσέλιδη καταχώρηση του Μηχανουργείου, Λεβητοποιείου και Ναυπηγείου του Νικολάου Αργυρίου:

Ελληνικόν Μηχανοποιείον και Ναυπηγείον "Βασιλειάδης" (1906-1907)

Μηχανουργείον Λεβητοποιείον και Ναυπηγείον Νικολάου Αργυρίου (1906-1907)

Μηχανουργείον Στυλιανού Περράκη (1906-1907)

Την ίδια περίοδο, κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, καταγράφονται στις σελίδες του ημερησίου Τύπου αρκετές περιπτώσεις απεργιών των εργατών / μηχανουργών οι οποίοι διεκδικούσαν μεγαλύτερα ημερομίσθια και καλλίτερες συνθήκες εργασίες από τους βιομηχάνους αλλά και οι έντονες πιέσεις των βιομηχάνων προς το κράτος από το οποίο απαιτούσαν με σχετικά υπομνήματα κυρίως ατέλεια στις εισαγωγές πρώτων υλών από το εξωτερικό και μεγαλύτερους δασμούς στις εισαγόμενες μηχανές. 

Σε αντίστοιχο Πανελλήνιο Οδηγό του έτους 1912 καταγράφονται εκ νέου τα Μηχανουργεία του Κ. Αργυρίου (στην οδό Δραγατσανίου), του Βασιλειάδη, των Τζών Μακ Δούαλ και Βάρβουρ (στην οδό Πλούτωνος 25), του Στυλιανού Περράκη (στην οδό Αριστείδου), του Αχιλλέως Κούπα (στην οδό Ασκληπιού 25), του Δ. Κουγιουμ(ι)τζή στην οδό Δ. Μουτσοπούλου, του Νικολάου Βραΐλα (στην οδό Τροχιοδρόμων), του Ιωάννη Καλαβρέζου υπό τη διεύθυνση του Δ. Ποθή στην οδό Καλαβρύτων, του Στ. Μαλτάκη άνωθεν του Αγίου Διονυσίου, του Παν. Μαστραντώνη στην οδό Δραγατσανίου, των Ροδινού και Κυριαζόπουλου στην οδό Αιγαλέω καθώς και το μηχανουργείο της Εταιρίας Σιδηροδρόμων Αθηνών-Πειραιώς. 

Μηχανουργείον "Ο Ερμής" Ν.Ι. Φαρακούκη (έτος 1915)

Συχνές είναι οι αναφορές στον Τύπο της εποχής στα πάσης φύσεως εργατικά ατυχήματα τα οποία λάμβαναν αναπόφευκτα χώρα στα εν Πειραιεί μηχανουργεία:

Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, στο Πανελλήνιο Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος καταγράφονται το Μηχανουργείο και Χυτήριο του Τζων Μακ Δουαλ επί της οδού Πλούτωνος 64, η Ανώνυμος Ελληνική Εταιρία "Βασιλειάδης" στην οδό Παλαμηδίου 51 με Μηχανουργείο και Χυτήριο, το Μηχανουργείο και Χυτήριο του Π. Μαστραντώνη επί της οδού Δραγατσανίου, το Μηχανουργείο και Χυτήριο του Αχ. Κούπα και Σια επί της οδού Ασκληπιού 25, το Μηχανουργείο και Χυτήριο του Ν. Αργυρίου στην οδό Δραγατσανίου 56, το Μηχανουργείο και Χυτήριο των Ι. Ροδινού και Ι. Βοριά επίσης επί της οδού Δραγατσανίου στον αριθμό "48", το Μηχανουργείο και Χυτήριο "Ο Ερμής" του Ν.Ι. Φαρακούκη στη συμβολή Καλαβρύτων και Φωκίωνος, το Μηχανουργείο και Χυτήριο του Σ. Περράκη στην οδό Αριστείδου 3 και τα Μηχανουργεία των Ε. Γλυνιά στην οδό Πλούτωνος, του Γ. Μπαλή επίσης στην οδό Πλούτωνος, του Γ. Μαλτάκη παρά τον Άγιον Διονύσιον, των Νικολόπουλου και Πετσάλη στην οδό Φωκίωνος 20, του Μ. Φιλιακού στην οδό Χαϊδαρίου καθώς επίσης το Μηχανουργείο και Χυτήριο της Ανατολικής Εταιρείας Θαλασσίων Μεταφορών (παρά τον Άγιον Διονύσιον), το Μηχανουργείο των Αργυρίου, Κοντογιάννη και Λυκιαρδόπουλου στην οδό Πλούτωνος και τέλος τα εν Πειραιεί Εργοστάσια τόσο των Σιδηροδρόμων Πελοποννήσου όσο και της Εταιρίας Ελληνικών Σιδηροδρόμων στα οποία επισκευάζονταν ατμάμαξες και οχήματα. 

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, σύμφωνα με τις πληροφορίες που λαμβάνουμε μέσα από τον Μέγα Οδηγό Πειραιώς του 1928-1929 και την συμπεπληρωμένη έκδοση του 1929-1930, στον Πειραιά υπήρχαν τα εξής μηχανουργεία: των Αθανασιάδου και Ιορδανόπουλου στην οδό Αλιπέδου 10, των Αθανασιάδου και Χριστόπουλου στη συμβολή Φωκίωνος και Πολυδεύκους, των Αλιφαντή, Κοντογεωργόπουλου και Δέλφη στην οδό Γραβιάς 1, των Αντωνέλου και Σιας στη συμβολή Γραβιάς και Ψαρρών, των Αργυρίου και Σιας στην οδό Πολυδεύκους, των Βάρβουρ και Μακ Δούαλ στην οδό Πλούτωνος 35, του Βελόνη στην οδό Δραγατσανίου, η ανώνυμη εταιρία του Βασιλειάδη στην ακτή της Δραπετσώνας, του Βοργιά στην οδό Δραγατσανίου 48, των Βουρλάκου και Σιας στη γωνία Μεθώνης και Δαφνίου, του Γιαννίτση στην οδό Παλαμηδίου 97, του Γκίζη στην οδό Πλούτωνος, των Γλυνιά και Πατσιδάκη στην οδό Κάστορος, του Γαλανάκη στην οδό ναυάρχου Μπήττυ 7, του Δημητριάδου στην οδό Αρτεμησίου 46, του Δρίτσα στην οδό Κάστορος, του Ζούλια στην οδό Δραγατσανίου 83, του Ζωγράφου στη συμβολή Πλούτωνος και Κάστορος, του Καλλονάρχου στην οδό Αλιπέδου 8, του Καλοχαιρέτα στην οδό Θεσμοφορίου 20, των Κατσέλλη και Χριστόπουλου στην αρχή της οδού Μεθώνης στον αριθμό "3", του Κοντογιάννη στην οδό Αρτεμησίου, του Κορφιάτη στην οδό Αρτεμησίου 6, του Καίστωρη επίσης στην οδό Αρτεμησίου στον αριθμό "29", του Κόττη στην οδό Αιτωλικού, του Κουρτόγλου στην οδό Κερατσινίου 52, του Κουτρουφίνη στην οδό Πολυδεύκους 8, του Κρεούζη στην οδό Πολυδεύκους 14, του Λαμπαδάκη στην οδό Ντεννύ-Κοσσέν 28, του Λαμπρινού στην οδό Θεσμοφορίου, των Μαστραντώνη και Σια στη συμβολή Αιτωλικού και Μεθώνης, του Μαυρομιχάλη στην οδό Μεθώνης 5, του Μπακουλάκη στην οδό Πολυδεύκους, του Μπαρούτη στην οδό Αιτωλικού, του Περράκη στην οδό Αριστείδου 3, των Πετσάλη και Χουτζούμη στην οδό Φωκίωνος 11, του Πολίτου στην οδό Ντεννύ-Κοσσέν 26, του Ποτσολάκη στην οδό Θεσμοφορίου 43, των αδελφών Πούτου στην οδό Πλούτωνος 33, των Ροντήρη, Στρουμπούλη και Σιας στην οδό Πλούτωνος 12, του Σαραντινού στην οδό Ξενοφώντος, των Σκούκα και Σιας στην οδό Ασκληπιού 25, των υιών Σταματόπουλου στην οδό Αλιπέδου, των αδελφών Σταυριανού στην οδό Μυκάλης 12, των αδελφών Στυλιανού και Κωνσταντάρα στην οδό Πλούτωνος 20, το μηχανουργείο των ΣΑΠ στην οδό Πλούτωνος, το μηχανουργείο των ΣΠΑΠ στο τέρμα Βασιλικών, του Σαχοελόγλου στην οδό Αθηνών 7, των Σταματέλλου και Σια στην οδό Φωκίωνος 22, των Τζόχου και Ησαϊα στην οδό Μεθώνης 3, του Τγέκη επίσης στην οδό Μεθώνης στον αριθμό "12", των Φαρακούκη και Πονήρη στην οδό Φωκίωνος, του Φρονίμου στην οδό Δαφνίου, του Χαροκόπου, του Χούμη στην οδό Θεσμοφορίου, του Χρυσοστομίδου στην οδό Αλιπέδου 8 και των Χρηστάκου και Τροχαλίτη στη συμβολή των οδών Ντεννύ-Κοσσέν και Τροχιοδρόμων.

Μηχανοποιείον Στυλ. Ισ. Κοντογιάννη

Μηχανοποιείον "Ο Φοίνιξ" Κ.Γ. Θεοφανίδου

Μηχανοποιείον Μιχαήλ Π. Φιλιάκου

Μηχανουργείον Γεωργίου Ζ. Σφακιανού

Μηχανουργεόν και Λεβητοποιείον Ιωάννου Γ. Ζούλια

Λεπτομέρεια μεταλλικού στηρίγματος στο Μέγαρο Περικλέους Γρ. Καλλιμανόπουλου (ακτή Μιαούλη και Σκουζέ) με αναφορά στο εν Πειραιεί Μηχανουργείο Ιωάν. Θ. Γιαννίτση:

Στο σημείο αυτό, αξίζει να γίνει μια μικρή αναφορά στο μηχανουργείο / λεβητοποιείο και ναυπηγείο των "Κανέλλου και Σαράφη" (ή "Σεράφη"), το οποίο λειτούργησε από τη δεκαετία του 1930 και τουλάχιστον μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950, εντός της εκτάσεως του Βασιλικού Περιπτέρου (το κοινώς αποκαλούμενο "Παλατάκι") στο άκρο της Πειραϊκής Χερσονήσου.

Ενδεικτικό αρχειακό τεκμήριο από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του '30 με αναφορά στο Μηχανουργείο των Α. Καλαράκη και Ι. Θεολόγου το οποίο βρισκόταν στη συμβολή των οδών Πλούτωνος και Κάστορος.

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και η Κατοχή "πλήγωσαν" αρκετά την πειραϊκή βιομηχανία αλλά ο κλάδος των μηχανουργείων κατόρθωσε να ξεπεράσει τον σκόπελο με σχετικά μικρές απώλειες. Υπήρξαν επιχειρήσεις που έκλεισαν, κάποιες επιτάχθηκαν, μερικές συνέχισαν να δουλεύουν ακόμη και στα χρόνια της Κατοχής, ορισμένες άλλες άλλαξαν χέρια. Πάντως, η συνοικία των Εργοστασίων παρέμενε μια βιομηχανική νησίδα στο μέσον του Πειραιώς η οποία χώριζε το κέντρο της πόλεως και το λιμάνι από τις νέες συνοικίες που είχαν αναπτυχθεί με το πέρασμα του χρόνου πάνω από τις γραμμές του σιδηροδρόμου (Σ.Ε.Κ και μετά Ο.Σ.Ε.).

Γνωστά μηχανουργεία του Πειραιώς συνέχισαν την έντονη δραστηριότητά τους κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες συμβάλλοντας στην προσπάθεια αναδημιουργίας της ελληνικής βιομηχανίας μετά τον Πόλεμο παρόλο που άλλες παρόμοιες επιχειρήσεις είχαν εκκινήσει τη λειτουργία τους ή εγκατασταθεί προς το Κερατσίνι, το νέο Ικόνιο, το Πέραμα και τον Σκαραμαγκά ήδη από τα χρόνια του Μεσοπολέμου. 

ΑΤΜΕ "Ν.Ι. Δρίτσας"

Λίγα χρόνια λοιπόν μετά το τέλος του Πολέμου και της Κατοχής, σύμφωνα με τα καταγραφόμενα στον Οδηγό της Ελλάδος Ιγγλέση του έτους 1947 - 1948, στον Πειραιά λειτουργούσαν ακόμη τα μηχανοποιεία των Αδελφών Αναργύρου και Σια στην οδό Μαυρομιχάλη 12α, η "ΑΤΜΕ - Ανώνυμη Τεχνική & Μηχανουργική Εταιρία Ν.Ι. Δρίτσας", στη διασταύρωση Αιτωλικού και Γραβιάς, του  Η. Βαρζακάκου στην οδό Μαυρομιχάλη 6α, η εταιρία Βασιλειάδης Α.Ε. στη Δραπετσώνα, του Γ. Γκίλη στην οδό Πολυδεύκους 47, του Μ. Γκίλη στη διασταύρωση Γραβιάς και Δερβενακίων, των Α. Ευγενιάδη και Θ. Πρωτοπαππά στην οδό Αρτεμησίου 4, των Κ. & Δ. Ζωγράφου στην οδό Κάστορος 48, του Σ. Κοντογιάννη και Υιών στην οδό Μεθώνης 34, η Κούπας και Σια Α.Ε. στην οδό Ασκληπιού 36, του Β. Λαλιάμου στην οδό Δραγατσανίου 28, η εταιρία "Μαλκότσης Τεχνικά" στην οδό Παπαστράτου 58, του Χ. Παπανέστορα στην οδό Δραγατσανίου 16, του Ε. Πετσάλη στην οδό Φωκίωνος 14, η εταιρία "Ροντήρης - Στρουμπούλης & Σια Α.Ε." στη διασταύρωση Αιτωλικού και Μεθώνης, η "Σταυριανός Δ. & Α. Α.Ε." στην οδό Κέκροπος 8, των Τσεμπελή Π. - Βερυκάκη Γ. και Φραντζεσκάκη Π. στην οδό Πολυδεύκους 41, του Σ. Φρόνιμου στην αρχή της οδού Γραβιάς και του Γ. Χρυσολούρη (έτος ιδρύσεως 1920) με την επωνυμία "Μασίνα" επί της οδού Γραβιάς 68.

Μηχανουργείον "Η Έλιξ" Σταύρου Π. Φρόνιμου

Μηχανοποιείον και Λεβητοποιειον "Η Έλιξ" Σταύρου Π. Φρόνιμου

Γ. Χρυσολούρης ("Μασίνα")

Ανώνυμη Εταιρία Γενικής Σιδηροβιομηχανίας Ροντήρης - Στρουμπούλης & Σια

Αντιστοίχως, στον προαναφερόμενο Οδηγό του 1947-1948 καταγράφονταν τα κάτωθι εν Πειραιεί Μηχανουργεία: Αφοί Αναργύρου & Σια, οδός Μαυρομιχάλη 12α, Α. Αναστασιάδης, οδός Αιτωλικού 31, Π. Αντωνέλλος & Σια Α.Ε. στην οδό Ψαρών 47, Ν. Αξελός στην ακτή Κονδύλη 16β, Χ. Αποστολίδης στην οδό Παπαστράτου 25, ΑΤΜΕ Δρίτσας Ν., Αιτωλικού και Γραβιάς, Γ. Βαλσάμης στη συμβολή Αιγάλεω και Γκούρα, Α. Γιακουμάκης, στην οδό Δραγατσανίου 45, Γιαμάκης & Χρυσάνθης, Μεθώνης 11, Κ. & Σ. Γιαννίτσης στην οδό Παλαμηδίου 86, Π. Γρηγόρας στην οδό Κάστορος 48β, Κ. Γροζόπουλος στον αριθμό "10" της οδού Αθηνών, Α. Δαμασκηνός & Σια στην οδό Αιγάλεω 27, Ι. Δερβίσογλου, στην οδό Αγίου Δημητρίου 36, "Ένωσις Ελλ. Σιδηροβιομηχάνων", Μαυρομιχάλη 33, "Ένωσις Μηχανουργ. Συνετ. Μηχανικών Εμπορικού Ναυτικού" με γραφεία στην οδό Μπουμπουλίνας 21, Ευγενιάδης και Πρωτοπαππάς, Αρτεμησίου 4, Φ. Ζαμπετάκης, Δραγατσανίου 34, Κ. & Δ. Ζωγράφου στην οδό Κάστορος 48, Κ. Θεοφανίδης, Δερβενακίων 8, Θεοφανόπουλος Δ. ("Ερμής"), Γραβιάς και Φωκίωνος, Ιωσηφίδης και Δρόζελας, Φωκίωνος 34, Ε. Καρατζάς, Σαλαμίνος 40, Κοτσαχείλης Β. στην οδό Μεθώνης 63, Δ. Κυριαζάκος & Γ. Φώσκολος στην οδό Καραβά 5, Π. Κωνσταντινίδης στην οδό Σκυλίτση 18, Α. Λάλας & Δ. Λαϊνας στην πάροδο Παλαμηδίου 11, Γ. Λειβαδίτης στην οδό Γκούρα 56, Α. Λεωνιδόπουλος και Σια στην οδό Μαυρομιχάλη 12β, Δ. Λινός στην οδό Μουτσοπούλου 9, Ν. Λίποβατς στην οδό Χαϊδαρίου 19, Μακριδάκης & Μουστάκης στην οδό Μεθώνης 50, "Μαλκότσης - Τεχνικά" στην οδό Παπαστράτου 58, Σ. Μαλτάκης, Κορίνθου 2, Γ. Μηλιώνης στη διασταύρωση Πολυδεύκους και Χαϊδαρίου, Π. Μπαρούτης στη συμβολή Δερβενακίων και Μεθώνης, Π. Νομικός και Σια, Μεθώνης 18, Ξυδόπουλος & Γιοβαννάκης, Αρτεμησίου 10, Οικονομάκος & Νεράντζης, Αθηνών 20, Σ. Παξιμαδάς & Α. Αρτόπουλος, ακτή Κονδύλη 28, Χ. Παπανέστορας στην οδό Δραγατσανίου 16, Α. Πολίτης στην οδό Ντενύ Κοσσέν 6, "Ροντήρης - Στρουμπούλης και Σια Α.Ε." στη συμβολή Αιτωλικού και Μεθώνης, Σιγουράκης & Αφοι, Κωπαϊδος 26, Ι. Σπαθής στην πάροδο Παλαμηδίου 11, Κ. Σταυρόπουλος στην οδό Αγίου Διονυσίου 33, Κ. Τελάκης στην οδό Δερβενακίων 12, Ν. Τετελένης στην οδό Μεθώνης 30, Τσεμπέλης - Βερυκάκης - Φραντζεσκάκης, οδός Πολυδεύκους 41, Ι. Φιλιάκος στην οδό Κάστορος 36, Σ. Φρόνιμος στην οδό Γραβιάς 1 και Γ. Χατζηχρήστου στην οδό Φαλήρου 77.

Ενδεικτική δίγλωσση (σε ελληνική και αγγλική γλώσσα) διαφημιστική καταχώρηση του Ναυπηγείου - Μηχανουργείου - Λεβητοποιείου - Χυτηρίου των Ν. Καμίτση και Ν. Γαλάτη τα οποία διέθεταν γραφεία στον αριθμό "5" της ακτής Μιαούλη και εγκαταστάσεις στο Πέραμα, μέσα από τις σελίδες του Πειραϊκού Ημερολογίου του Ν. Κατσικάρου (Αρχείον Πειραϊκών Σπουδών, Πειραιεύς, 1966). 

Το πολλάκις προαναφερθέν μηχανουργείο του Αχιλλέα Κούππα, ιδρυθέν στα τέλη του 19ου αιώνα (1882), αποτελεί ίσως το πλέον ενδεικτικό και αντιπροσωπευτικό παράδειγμα πειραϊκού μηχανουργείου το οποίο κατέγραψε μια ιστορική πορεία μέσα στο χρόνο άνω των 100 ετών, στην οδό Ασκληπιού 25, μέχρι το οριστικό κλείσιμο της επιχειρήσεως το 1987.

Η μαζική αποβιομηχάνιση της περιοχής του Αγίου Διονυσίου και της πάλαι ποτέ συνοικίας των Εργοστασίων συντελέστηκε με γοργούς ρυθμούς κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990. Πολλές επιχειρήσεις έκλεισαν ενώ ορισμένες επιβίωσαν μεταφερόμενες σε άλλες περιοχές. Η μετατροπή του κεντρικού λιμένος Πειραιώς σε αμιγώς επιβατηγό λιμάνι έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στην ραγδαία "νέκρωση" της εν λόγω περιοχής στην οποία παρέμειναν κυρίως ορισμένες μικρές βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες (μεταξύ των οποίων και ορισμένα λιγοστά μηχανουργεία) καθώς και αρκετές αποθήκες. Ταυτόχρονα, όπως είναι φυσικό, μετά την "νέκρωση" και την απαξίωση, πολλές επιχειρήσεις (κυρίως ναυτιλιακές και εμπορικές) έσπευσαν να εκμεταλλευτούν την συγκυρία και να αγοράσουν οικόπεδα και εγκαταλειμμένες εγκαταστάσεις στην περιοχή η οποία αργά και σταθερά αναμορφώνεται μεταλλασσόμενη από βιομηχανική ζώνη σε ζώνη κτιρίων γραφείων. 

Μια βόλτα στους δρόμους πάνω από την σημερινή ακτή Κονδύλη, από τον Άγιο Διονύσιο μέχρι την οδό Ρετσίνα και με άνω όριο τις σιδηροδρομικές γραμμές της οδού Μεθώνης μας αποκαλύπτει αρκετά απομεινάρια του ενδόξου βιομηχανικού παρελθόντος της περιοχής όπου ανθούσαν πολλά από τα μηχανουργεία του Πειραιά του δευτέρου μισού του 19ου και του πρώτου μισού του 20ου αιώνα:

Ψήγματα αυτού του ένδοξου παρελθόντος των παλιών μηχανουργείων του Πειραιά μπορεί κάποιος να "ανακαλύψει" επίσης σε κοντινές πάλαι ποτέ βιομηχανικές περιοχές, όπως λ.χ. στην πάλαι ποτέ βιομηχανική οδό Αθηνών - Πειραιώς, στα πέριξ της οδού Ρετσίνα και της οδού Θηβών, πλησίον της συνοικίας των Βούρλων (Δραπετσώνα) προς την Ανάσταση, στη συνοικία της Λεύκας και των Καμινίων κ.ο.κ.

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε πως σε αρκετές τοποθεσίες ανά την ελληνική επικράτεια διασώζονται μηχανήματα, εργαλεία ή άλλα βιομηχανικά προϊόντα τα οποία φέρουν την σφραγίδα κατασκευής κάποιου παλαιού εν Πειραιεί μηχανουργείου ή μηχανοποιείου. Κατά πάσα πιθανότητα, παρόμοια δείγματα βιομηχανικής αρχαιολογίας με πειραϊκό ενδιαφέρον να υφίστανται και σε τοποθεσίες εκτός Ελλάδος, καθώς συχνότατα τα εν Πειραιεί μηχανουργεία είχαν παραγγελίες από το εξωτερικό. Περιττό να αναφέρουμε πως δεν υφίσταται κάποια οργανωμένη προσπάθεια καταγραφής, διάσωσης / συντήρησης ή / και μουσειακής προβολής τέτοιων δειγμάτων, με αποτέλεσμα η ύπαρξή τους μέχρι τις μέρες μας να οφείλεται ξεκάθαρα σε ορισμένες ιδιωτικές πρωτοβουλίες (λ.χ. συλλέκτες) και στον παράγοντα τύχη. 

Σημαντική Σημείωση:

Περισσότερα στοιχεία, πληροφορίες και αρχειακά τεκμήρια εκ πρωτογενούς έρευνας για το υπό εξέτασιν θέμα βρίσκονται στη διάθεση του γράφοντος το ιστολόγιο, πλην όμως θα δημοσιευτούν μελλοντικά, λόγω των συνεχών περιπτώσεων λογοκλοπής και υπεξαίρεσης πνευματικής εργασίας από διάφορους "ερευνητές", "συγγραφείς", "δημοσιογράφους" κτλ.

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Οι χαλκωματάδες / χαλκουργοί του Πειραιά - Αφιέρωμα / Έρευνα

Το Μηχανοποιείον / Ναυπηγείον του Βασιλειάδη

John McDowall: Ένας Σκοτσέζος Πειραιώτης\

Το Μηχανουργείο του Αχιλλέα Κούππα

Το εν Πειραιεί μηχανουργείο του Αιμιλίου Πολίτη

Το Μηχανουργείο Λεβητοποιείο και Ναυπηγείο του Κανέλλου

Πειραϊκή βιομηχανική αρχαιολογία στο Μαυροβούνι Λακωνίας

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες για την συγγραφή του κειμένου έχουν ληφθεί από τις εξής πηγές:

• "Πειραιάς 1835-1870", Βάσιας Τσοκόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτη
• "Ιστορία του Πειραιώς από του 1833-1882 έτους" υπό Παντολέοντος Καμπούρογλου, Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών
• "Στατιστική Πειραιώς" (1852), Γ. Αγγελόπουλου, Ελεύθερη Σκέψις
• "Ο Πειραιεύς του άλλοτε", Πάνου Λώζου, 1987
• Εμπορικός, Γεωγραφικός και Ιστορικός Οδηγός των Πλείστων Κυριοτέρων Πόλεων της Ελλάδος του έτους 1875, Μιλτιάδου Μπούκα, Τύπος "Ελληνικής Ανεξαρτησίας", Αθήνα, 1875
• Πλήρης Οδηγός του Πειραιώς 1906-1907, Γ.Ν. Αλεξάκη - Επανέκδοση Εμπορικού Συλλόγου Πειραιώς (1990)
• Μέγας Οδηγός Πειραιώς 1929-1930, Επίσημος Έκδοσις, Εταιρίας Εκδόσεων και Τεχνών "Αρτία", Αλ. Φωτεινός και Σια, Πειραιεύς.
• Πανελλήνιο Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδας, Εκδοτικός Οίκος Χατζηιωάννου.
• Οδηγός της Ελλάδος Ιγγλέση, 1947-1948, Έτος 47ον, Τόμος Α', Τύποις Πυρσός Α.Ε.
• "Η Καθημερινή" - Ένθετο Επτά Ημέρες - Η ιστορική πορεία του Πειραιά, 30 Απριλίου 1995.
• Πειραϊκόν Ημερολόγιον, Ν. Κατσικάρος, Αρχείον Πειραϊκών Σπουδών, Πειραιεύς, 1966
• Αρχείο Ναυτικών Χρονικών
• Τύπος Εποχής - Συλλεκτικοί Χάρτες - Προφορικές Μαρτυρίες

Φωτογραφίες:

• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.