Ο ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΦΑΛΗΡΟΥ

Δίχως καμία αμφιβολία, ο πλέον καθοριστικός παράγοντας που επηρέασε ριζικά την συγκρότηση, ανάπτυξη και περαιτέρω πορεία του προαστίου του νέου Φαλήρου μέσα στο χρόνο υπήρξε ο σιδηρόδρομος Αθηνών-Πειραιώς και η δημιουργία του πρώτου μικρού σιδηροδρομικού σταθμού στο νέο Φάληρο. 

Ως γνωστόν, ο συνοικισμός του νέου Φαλήρου, ο οποίος συγκροτήθηκε και καθορίστηκε κατά το έτος 1876, εξελίχθηκε σε εξέχων και λαοφιλές κοσμικό θέρετρο της Αθήνας και του Πειραιά ακριβώς λόγω της ύπαρξης των έργων υποδομών της Εταιρίας του απ' Αθηνών εις Πειραιά Σιδηροδρόμου (ευρύτερα γνωστή απλά ως η Εταιρία των Σιδηροδρόμων), η οποία κατασκεύασε εκτός από τον σιδηροδρομικό σταθμό του νέου Φαλήρου, το Μέγα Ξενοδοχείο του Φαλήρου (Grand Hotel du Phalere) και το Θέατρο του Φαλήρου, διασκεύασε και διαμόρφωσε το χώρο των θαλάσσιων λουτρών, εγκατέστησε την ιστορική εξέδρα περιπάτου και αποβίβασης (1891), ενώ αργότερα κατασκεύασε το Ποδηλατοδρόμιο του νέου Φαλήρου (1895) για τις ανάγκες των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων του 1896.

Επιχρωματισμένο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο αρχών 20ου αιώνα - Φάληρον Γέφυρα Σ/Σ

Αξιοσημείωτο είναι βέβαια το γεγονός πως σκέψεις και προτάσεις για τη σιδηροδρομική σύνδεση μεταξύ Αθηνών και Πειραιώς υπήρξαν ήδη από τα πρώτα χρόνια μετά τη σύσταση του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους (1835). Περίπου μια δεκαετία αργότερα (1843), ο πολιτικός, συγγραφέας, αρχαιολόγος και διπλωμάτης Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής  (27 Δεκεμβρίου 1809 - 16 Ιανουαρίου 1892) είχε υποβάλει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο-μελέτη για την κατασκευή της προαναφερθείσας σιδηροδρομικής γραμμής. Όμως, τα γρανάζια της γραφειοκρατίας των αρμοδίων δημοσίων υπηρεσιών καθώς και τα διάφορα αντικρουόμενα συμφέροντα επέτρεψαν μόλις το 1855, ήτοι 20 ολόκληρα χρόνια μετά από τις αρχικές σκέψεις και προσπάθειες του 1835, να τεθούν οι νομοθετικές βάσεις του έργου με το πρώτο σχετικό νομοσχέδιο "περί συστάσεως σιδηροδρόμου απ'Αθηνών εις Πειραιά" το οποίο κατατέθηκε (εκείνη τη χρονιά, δηλαδή το 1855) από τον τότε πρωθυπουργό της χώρας Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο (Κωνσταντινούπολη, 3 Φεβρουαρίου 1791 - Αίγινα, 6 Αυγούστου 1865).

Νόμος ΤΖ' περί του απ'Αθηνών εις Πειραιά Σιδηροδρόμου

Από εκείνη τη στιγμή, χρειάστηκαν πάνω από 10 χρόνια αλλεπάλληλων ανεπιτυχών προσπαθειών ανάθεσης του συγκεκριμένου έργου το οποίο κατοχυρώθηκε αρχικά στον Άγγλο Pickering (1867) και εν συνεχεία στην Ανώνυμη Εταιρία του "Απ'Αθηνών εις Πειραιά Σιδηροδρόμου" (1868). 

Ως γνωστόν, η πρώτη δοκιμαστική διαδρομή και τα επίσημα εγκαίνια της γραμμής του ατμοκίνητου Σιδηροδρόμου Αθηνών Πειραιώς (ΣΑΠ) έλαβαν χώρα στις 27 Φεβρουαρίου 1869, παρουσία της Βασίλισσας Όλγας, του Πρωθυπουργού της χώρας Αλέξανδρου Ζαΐμη, υπουργών, στρατιωτικών, διπλωματών και πλήθος άλλων επισήμων. Η ατμομηχανή η οποία έφερε τιμητικά το όνομα της συζύγου του Βασιλέα Γεωργίου Α' κάλυψε τη διαδρομή των 8,5 χιλιομέτρων από το Θησείο στον Πειραιά σε 16 περίπου λεπτά της ώρας. (σσ. οι απόψεις σχετικά με τον ακριβή χρόνο διίστανται)

Εκείνη την εποχή, το αδιαμόρφωτο ακόμα νέο Φάληρο αποτελούσε ένα απλό σημείο από όπου διερχόταν το πρώτο ατμοκίνητο τρένο που εκτελούσε το δρομολόγιο Θησείο - Πειραιάς. 

Έτος 1877 - Ατύχημα στον από Πειραιά εις Αθήνας σιδηρόδρομο

Αρκετά χρόνια μετά τα εγκαίνια της σιδηροδρομικής γραμμής του απ'Αθηνών εις Πειραιά Σιδηροδρόμου, κατά το έτος 1882, αποπερατώθηκε και εγκαινιάστηκε η πρώτη σιδηροδρομική αποβάθρα του νέου Φαλήρου. Την ίδια χρονιά μάλιστα ολοκληρώθηκαν και οι εργασίες ανοικοδόμησης στον πρώτο σιδηροδρομικό σταθμό του Πειραιά (σσ. κατεδαφισμένος) και ξεκινούσαν οι εργασίες στον αντίστοιχο σταθμό του Θησείου. Κατά το έτος 1887, ο σταθμός του νέου Φαλήρου μεταφέρθηκε στη θέση όπου και παραμένει μέχρι τις ημέρες μας.

Έτσι λοιπόν, στα τέλη του 19ου αιώνα, ο μικρός σταθμός του νέου Φαλήρου, ένας θεωρούμενος ασήμαντος ενδιάμεσος σταθμός, έφθασε να κατέχει το ρεκόρ στην κίνηση ανθρώπων και να προσφέρει μεγάλα κέρδη στην Εταιρία των Σιδηροδρόμων που είχε την αποκλειστική διαχείριση της γραμμής. Μόνο τυχαίο λοιπόν δεν μπορεί άλλωστε να θεωρηθεί το γεγονός πως ήδη από το έτος 1890 υπήρχαν συζητήσεις και προτάσεις για ανακατασκευή του εν λόγω σταθμού ώστε να δύναται να εξυπηρετεί περισσότερο κόσμο. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός πως οι επισκέπτες του νέου Φαλήρου στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα θα ήταν πολυπληθέστεροι αν η τιμή των εισιτηρίων του ατμοκίνητου σιδηροδρόμου ήταν μικρότερη. Για την ιστορία, το εισιτήριο απλής διαδρομής Α' θέσης κόστιζε μια δραχμή, της Β' θέσης 50 λεπτά της δραχμής και της Γ' θέσης 25 λεπτά της δραχμής, ποσά αρκετά σημαντικά για την εποχή εκείνη αν αναλογιστεί κάποιος ότι ένα καρβέλι ψωμί μιας οκάς κόστιζε λιγότερο από πενήντα λεπτά της δραχμής. 

Φάληρον: Ο Σιδηροδρομικός Σταθμός (Phalere: La Gare du Chemin de fer)

Η Εταιρία των Σιδηροδρόμων μάλιστα, μετά την κατασκευή του τρίτου κατά σειρά Θεάτρου του νέου Φαλήρου, λάνσαρε ειδικά εισιτήρια του σιδηροδρόμου για τη διαδρομή Αθηνών - Φαλήρου ή/και τη διαδρομή Πειραιώς - Φαλήρου τα οποία συμπεριλάμβαναν δικαίωμα εισόδου και στο προαναφερθέν θέατρο. Ενδεικτικά αναφέρουμε πως τα εν λόγω εισιτήρια, κατά το έτος 1896, κόστιζαν 3 δραχμές (τα απλά) και 2,5 δραχμές (για αξιωματικούς) ενώ όσοι είχαν διαρκή εισιτήρια α' και β' θέσεως κατέβαλαν μονάχα 1 δραχμή και 70 λεπτά. Βέβαια, η τιμή της εισόδου στο θέατρο άνευ χρησιμοποιήσεως του σιδηροδρόμου ήταν σαφέστατα ασύμφορη (3 δραχμές και 30 λεπτά) με αποτέλεσμα να υπάρχουν διαμαρτυρίες από πλευράς των κατοίκων του Πειραιώς και του νέου Φαλήρου οι οποίοι ήθελαν μεν να δουν θεατρικές παραστάσεις αλλά δεν είχαν ανάγκη να χρησιμοποιήσουν τον σιδηρόδρομο!

Στις αρχές του 20ου αιώνα, η λειτουργία του Άτμο-Ηλεκτρικού Σταθμού του νέου Φαλήρου (ΑΗΣ) επέτρεψε την ηλεκτροδότηση του σιδηροδρομικού δικτύου και όχι μόνον και με αυτόν τον τρόπο προέκυψε, από το 1904, ο γνωστός σε όλους "Ηλεκτρικός".

Επιχρωματισμένο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο αρχών 20ου αιώνα - Σταθμός Ν. Φαλήρου

Ιστορικό τεκμήριο από τον Τύπο του έτους 1903 σχετικό με την ανέγερση σταθμού στο νέο Φάληρο:

Ο εξηλεκτρισμός του σιδηροδρόμου έδωσε ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στην ανάπτυξη του κοσμικού προαστίου του νέου Φαλήρου, στο οποίο "κατέβαινε" όλος ο "καλός κόσμος" και η αριστοκρατία εκείνων των καιρών. Χρησιμοποιώντας το νέο μέσο μετακίνησης, αναρίθμητοι επισκέπτες από την Αθήνα αλλά και τον Πειραιά, κατέφθαναν στο νέο Φάληρο για να επισκεφθούν τις πρωτόγνωρες ψυχαγωγικές εγκαταστάσεις που η Εταιρία των Σιδηροδρόμων είχε κατασκευάσει, για να παρακολουθήσουν θεατρικές παραστάσεις και μουσικά δρώμενα στο Θέατρο του Φαλήρου και στην Ταραντέλλα, για να γευματίσουν ή να δειπνήσουν στα αξιόλογα εστιατόρια και τις ταβέρνες, για να περπατήσουν στον παραλιακό πεζόδρομο και την εξέδρα, για να πιουν έναν καφέ ή ένα τσάι στα γνωστά ζαχαροπλαστεία (λ.χ. το ζαχαροπλαστείον Bella Vista ή το ζαχαροπλαστείον του Σταθμού), για να κάνουν μπάνιο στα δημοφιλή θερινά θαλάσσια λουτρά, για να παρακολουθήσουν από κοντά την άφιξη κάποιου πολεμικού πλοίου ή επίσημου επισκέπτη από θαλάσσης, για να επισκεφθούν κάποια από τα μεγαλοπρεπή ξενοδοχεία της περιοχής του νέου Φαλήρου όπως λ.χ. το Μέγα Ξενοδοχείον και το Ακταίον κ.α.

Νέο Φάληρο - Η Γέφυρα (Πηγή: ΕΛΙΑ)

Ασπρόμαυρο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο αρχών 20ου αιώνα - Σταθμός Φαλήρου

Όπως προαναφέραμε, μετά την περάτωση των εργασιών για την ηλεκτροδότηση του δικτύου στις αρχές του 1904 και την παραλαβή των νέων ηλεκτραμαξών, ο Σιδηρόδρομος Αθηνών Πειραιώς μετατράπηκε από τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους από ατμοκίνητος πλέον "Ηλεκτρικός" και παρότι η χρήση του ηλεκτρικού ρεύματος αντιμετωπίστηκε αρχικά με καχυποψία, φόβο και δειλία από τα πλήθη, εν τέλει συνέβαλε αποφασιστικά ώστε ο "Ηλεκτρικός" να γίνει το πλέον δημοφιλές μέσο μεταφοράς της εποχής. 

Ασπρόμαυρο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο εποχής Μεσοπολέμου - Νέον Φάληρον "Ο Ηλεκτρικός Σιδηρόδρομος"

Σταθμός Ηλεκτρικού νέου Φαλήρου - Μεσοπόλεμος (Πηγή: ΕΡΤ)

Σταθμός Ηλεκτρικού νέου Φαλήρου - Μεσοπόλεμος (Πηγή: ΕΡΤ)

Κατά το έτος 1926 δημιουργήθηκε η εταιρία των Ελληνικών Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων (ΕΗΣ), η οποία ανέλαβε την εκμετάλλευση της υφιστάμενης σιδηροδρομικής γραμμής Αθήνας - Πειραιά. 

Ν. Φάληρο: Παρά τον Σταθμόν Σ.Α.Π. (N. Phalere: Pres de la Station C.A.P.)

Στην κάτωθι εικονιζόμενη ασπρόμαυρη φωτογραφία η οποία τοποθετείται χρονικά κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, κόσμος επιβιβάζεται και αποβιβάζεται από τον Ηλεκτρικό στο σταθμό του νέου Φαλήρου υπό το βλέμμα σταθμάρχη. Στα αριστερά διακρίνεται το ισόγειο τμήμα του αρχοντικού της οικογενείας Βλάγκαλη με το χαρακτηριστικό στρογγυλό ρολόι εντός της οποίας στεγαζόταν το εκδοτήριο των εισιτηρίων, το γραφείο του σταθμάρχη αλλά και ο χώρος αναμονής των επιβατών, ενώ στο βάθος διακρίνεται το Μέγα Ξενοδοχείο του Φαλήρου (Grand Hotel du Phalere). 

Σταθμός Ηλεκτρικού νέου Φαλήρου - Μεσοπόλεμος

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο σταθμός του νέου Φαλήρου ανακαινίστηκε ριζικά από τους Ελληνικούς Ηλεκτρικούς Σιδηροδρόμους (ΕΗΣ) - τη διάδοχο εταιρεία των ΣΑΠ - με βάση πρωτοποριακά για την εποχή εκείνη σχέδια των αδελφών Ιωάννη και Μιλτιάδη Αξελού, που προέβλεπαν μια από τις πρώτες εφαρμογές οπλισμένου σκυροδέματος στην Ελλάδα από την Ανώνυμο Τεχνική Εταιρία "Λάσκο". Ο νέος σιδηροδρομικός σταθμός διέθετε πλέον τρεις πλατφόρμες, υπόγεια διάβαση πεζών και αμαξοστάσιο, ενώ τα εκδοτήρια μεταφέρθηκαν από το προαναφερόμενο αρχοντικό Βλάγκαλη στο υπόγειο του σταθμού.

Δείτε εδώ ένα υπόδειγμα ενός Προσωπικού Μηνιαίου Διαρκούς Εισιτηρίου Α' Θέσεως Αθηνών - Φαλήρου από τις αρχές της δεκαετίας του 1930.

Ιστορικά τεκμήρια από την εποχή της ανακατασκευής του σταθμού του νέου Φαλήρου. Αριστερά, μια γενική άποψις του σταθμού και δεξιά, η εσωτερική εμφάνιση μιας εκ των νέων αποβάθρων μετά της στέγης αυτής:

Ο νέος σταθμός του Φαλήρου

Στην παρακάτω αεροφωτογραφία της δεκαετίας του 1930 διακρίνεται ο υπό εξέτασιν σταθμός του νέου Φαλήρου, το νεόδμητο τότε αμαξοστάσιο των ΕΗΣ, η οικία Βλάγκαλη, το Μέγα Ξενοδοχείο του Φαλήρου, οι εγκαταστάσεις των θαλάσσιων λουτρών, η εξέδρα του Φαλήρου αλλά και το Ποδηλατοδρόμιο του νέου Φαλήρου (άκρο αριστερά). 

Η οικία Βλάγκαλη, ο σταθμός του Ηλεκτρικού στο νέο Φάληρο και το Θέατρο του Φαλήρου:

Μεταπολεμικά, έργα ανάπλασης / συντήρησης του σταθμού του νέου Φαλήρου πραγματοποιήθηκαν εν όψει του 9ου Ευρωπαϊκού Πρωταθλήματος Στίβου που πραγματοποιήθηκε από τις 16 έως τις 21 Σεπτεμβρίου του έτους 1969 στο τότε προσφάτως ανακαινισμένο Στάδιο "Γεώργιος Καραϊσκάκης" (σσ. όλα τα αγωνίσματα έλαβαν χώρα στο εν λόγω στάδιο πλην του Μαραθωνίου και της Τελετής Λήξεως που έγιναν στο Καλλιμάρμαρο). 

Σύμφωνα με ιστορικά τεκμήρια από τον Τύπο των αρχών της δεκαετίας του 1970 όπως λ.χ. το κάτωθι, δεν έλειψαν οι αστοχίες / κακοτεχνίες, όπως π.χ. η κατεδάφιση των προϋπαρχόντων αφοδευτηρίων του σταθμού και η μη κατασκευή νέων εγκαταστάσεων, με αποτέλεσμα οι χιλιάδες διερχόμενοι από τον σταθμό και το παρακείμενο Στάδιο "Γ. Καραϊσκάκης" να καταφεύγουν κάτωθι της νέας γέφυρας προς εκτόνωση των αναγκών τους, προκαλώντας τεράστια ρύπανση και όχληση των περίοικων. 

Οι Ελληνικοί Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι (ΕΗΣ) κρατικοποιήθηκαν από την Πρωτοχρονιά του έτους 1976 και μετονομάστηκαν σε Ηλεκτρικούς Σιδηρόδρομους Αθηνών-Πειραιώς (ΗΣΑΠ). Στις επόμενες δυο φωτογραφίες, ο σταθμός του νέου Φαλήρου όπως ήταν πριν το έτος 2004 (έτος Ολυμπιακών Αγώνων), οπότε και άλλαξε ριζικά η όψη του:

Αποβάθρες του Σταθμού ΗΣΑΠ νέου Φαλήρου προ του έτους 2004 (Φωτογραφία Αγνώστου)

Εκδοτήρια Εισιτηρίων του Σταθμού ΗΣΑΠ νέου Φαλήρου προ του έτους 2004 (Φωτογραφία Αγνώστου)

• Ο Σταθμός του νέου Φαλήρου κατά τον 21ο αιώνα

Η σύγχρονη μορφή του Σταθμού του νέου Φαλήρου του 21ου αιώνα προέκυψε κατά το έτος 2004, με το τέλος των εργασιών ανακαίνισης όλων των παλαιών σταθμών των ΗΣΑΠ εν'όψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Μετά την ανακατασκευή του 2004 σε σχέδιο της εταιρείας Obermeyer, ο σταθμός του νέου Φαλήρου διαθέτει πλέον δυο επίπεδα, το επίπεδο των τριών αποβάθρων (αντί τεσσάρων που προϋπήρχαν) καθώς και το υπερυψωμένο επίπεδο με τα εκδοτήρια των εισιτηρίων.

Το χαρακτηριστικό στέγαστρο του σταθμού έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να θυμίζει γλάρους σε πτήση. 

Ο σταθμός του νέου Φαλήρου συνδέεται με πεζογέφυρα τόσο με το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας (ΣΕΦ) όσο και με το ποδοσφαιρικό γήπεδο "Γεώργιος Καραϊσκάκης" ενώ υφίσταται υπόγεια διάβαση πεζών κάτω από τη λεωφόρο Ποσειδώνος. 

Φωτογραφικές αποτυπώσεις από το εσωτερικό του σταθμού του νέου Φαλήρου:

Ηλιοβασίλεμα στο σταθμό του νέου Φαλήρου με φόντο το Αμαξοστάσιο, το εγκαταλειμμένο εργοστάσιο της κλωστοϋφαντουργίας Γαβριήλ και το γήπεδο "Γεώργιος Καραϊσκάκης".

Το Αμαξοστάσιο του Ηλεκτρικού στο νέο Φάληρο όπως διακρίνεται από την πεζογέφυρα:

Ο σύγχρονος σταθμός του νέου Φαλήρου όπως διακρίνεται από την πλατεία Καραΐσκάκη με φόντο το ομώνυμο ποδοσφαιρικό γήπεδο.

Φωτογραφικές καταγραφές από τα πέριξ του σημερινού σταθμού του Ηλεκτρικού στο νέο Φάληρο:

 

Επίλογος με δυο ενδεικτικές βραδινές καταγραφές του σταθμού του νέου Φαλήρου:

Διαβάστε θέματα σχετικά με σιδηροδρομικούς σταθμούς του Πειραιά

Ο πρώτος Σιδηροδρομικός Σταθμός του Πειραιά (ΣΑΠ)

Ο Σταθμός του ΟΣΕ στον Άγιο Διονύση - Δραπετσώνα

Το Μέγαρο των ΗΣΑΠ στον Πειραιά

Ο Σταθμός Πελοποννήσου [ΣΠΑΠ] στον Πειραιά

Διαβάστε σχετικά με το νέο Φάληρο θέματα:

Νέο Φάληρο: Ιστορία και Οδωνυμικά

Ακταίον Palace Hotel

Το Μέγα Ξενοδοχείο του Φαλήρου (Grand Hotel du Phalere)

Η εξέδρα του νέου Φαλήρου

Η Ταραντέλλα του νέου Φαλήρου

Ένας Τσελεμεντές στο νέο Φάληρο

Το Περίπτερο του Ναυτικού Ομίλου νέου Φαλήρου

Η Σούδα του νέου Φαλήρου

Ο "Διεθνής" Σταθμάρχης του νέου Φαλήρου

Οι εκκλησίες του νέου Φαλήρου

Οι αλιείς του νέου Φαλήρου - Τζιτζιφιών

Η Αύρα του Φαλήρου (La Brise du Phalere)

Στο νέο Φάληρο στα 1880

Το "αυτόνομο" νέο Φάληρο

Ο Ατμό-Ηλεκτρικός Σταθμός (ΑΗΣ) του νέου Φαλήρου

Το Μνήμα του Γάλλου (Μέρος Α')

Το Μνήμα του Γάλλου (Μέρος Β')

Ο νεοφαληριώτης Αττίκ

Τα Λουτρά του νέου Φαλήρου

"Αι πρωιναί ώραι εις τα φαληρικά ύδατα"

Το Θέατρο του νέου Φαλήρου

Η Έπαυλις του Ευθυμίου Κεχαγιά

Το Αστυνομικό Τμήμα του νέου Φαλήρου

Φωτογραφικό Οδοιπορικό στην οδό Σμολένσκυ (Νέο Φάληρο).

Φωτογραφικό Οδοιπορικό στην οδό Δαβάκη-Πίνδου (Νέο Φάληρο).

Φωτογραφικό Οδοιπορικό στην οδό Δημητρίου Φαληρέως (Νέο Φάληρο).

Φωτογραφικό Οδοιπορικό στην οδό Ελευθερίου Βενιζέλου (πρώην Κεχαγιά) (Νέο Φάληρο).

Φωτογραφικό Οδοιπορικό στην οδό Θρασύβουλου Ζαΐμη (Νέο Φάληρο).

Η εξοχική οικία του Γεωργίου Σουρή στο νέο Φάληρο

Η οικία Χρ. Χριστοφή στο νέο Φάληρο

Η οικία του στρατηγού Σμολένσκυ στο νέο Φάληρο

Τα ξενοδοχεία του νέου Φαλήρου στα 70s και στα 80s

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• "Η Ιστορία του νέου Φαλήρου μέσα από τους δρόμους του", Βάννα Πανδή-Αγαθοκλή, Εκδόσεις Όμβρος, Βιβλιοθήκη Μελετών και Δοκιμίων, ΧΕΝ Νέου Φαλήρου.
• Αρχείο ΗΣΑΠ
• "130 χρόνια Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι Αθηνών Πειραιώς Α.Ε.", Αθήνα, 1999
• "Ελληνικοί Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι 1869-1969", Αθήνα, 1970
• Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ)
• Ηλεκτροκίνητα μέσα μεταφοράς στην Ελλάδα - Υφιστάμενη κατάσταση και προοπτικές, ΤΕΕ, Αθήνα, 12-13 Ιαν., 2006 "ΗΣΑΠ : 100 Χρόνια Ηλεκτροκίνησης", Αναστάσιος Γ. Γουδέλης, Μηχανολόγος – Ηλεκτρολόγος Μηχανικός ΕΜΠ, S.S. Electrothechnique E.N.S.E.E.I.H.T. Τουλούζης Γαλλίας.
• Αττικό Μετρό
• Σταθερές Συγκοινωνίες Α.Ε.
• Μουσείο Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων - Σωματείο Συνταξιούχων ΗΣΑΠ 

Φωτογραφίες:

• Οι ιστορικές φωτογραφίες παρατίθενται για εκπαιδευτικούς σκοπούς - κάθε νόμιμο δικαίωμα ανήκει στους νομίμους κατόχους αυτών.
• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.