Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΛΗΜΜΥΡΑ ΤΗΣ 14ης ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ ΤΟΥ 1896

Την Πέμπτη 14η Νοεμβρίου του έτους 1896 η Αθήνα και ο Πειραιάς γνώριζαν μια άνευ προηγουμένου καταστροφή εξ'αιτίας της σφοδρής και ασταμάτητης βροχόπτωσης που έπληξε το λεκανοπέδιο της Αττικής. "Από της πρωίας αι καταρράκται του ουρανού είχαν ανοίξει. Έβρεχε διαρκώς και το μολύβδινον στερέωμα εδείκνυεν ότι ηπειλείτο νέος κατακλυσμός" γράφει χαρακτηριστικά η εφημερίδα "Ακρόπολις" στο πρωτοσέλιδο της Παρασκευής, 15ης Νοεμβρίου 1896. 

"Ο πλημμυρισμένος Πειραιάς και τα προάστια του νέου Φαλήρου όπως διακρίνονταν από τον οβελίσκο του νέου Φαλήρου", μέσα από τις σελίδες του "The London Illustrated News", στο φύλλο της 19ης Δεκεμβρίου του έτους 1896: 

Τα έντονα καιρικά φαινόμενα προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές, αρχικά κυρίως στις περιοχές κοντά στον ποταμό Κηφισό και τον ποταμό Ιλισό οι οποίοι υπερχείλισαν. Συνοικίες ολόκληρες, παραθαλάσσιες ή σε αρνητικό υψόμετρο πλημμύρισαν, οικίες καταστράφηκαν, περιουσίες χάθηκαν, άνθρωποι βρήκαν τραγικό τέλος παρασυρόμενοι από τα ορμητικά νερά των μεγάλων χειμάρρων που σχηματίστηκαν. Ολόκληρες περιοχές μιας Αθήνας που μόλις πριν από μερικές εβδομάδες είχε διοργανώσει τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 - διαθέτοντας σχετικά υποτυπώδεις υποδομές, με αντιπλημμυρικά έργα τα οποία εκκρεμούσαν ή δεν είχαν προβλεφθεί καθόλου - υπέστησαν ανυπολόγιστες καταστροφές και ερήμωσαν.

Η κατεστραμμένη γέφυρα του Βατραχονησίου και ο υπερχειλισμένος Ιλισσός ποταμός: 

Μια εικόνα από την "επόμενη ημέρα", με περαστικούς και διαβάτες να περπατούν στην κοίτη του "στεγνού" Ιλισσού ποταμού με φόντο τον αρχαιοελληνικό ναό του Ολυμπίου Διός και τον Παρθενώνα: 

Τα τραγικά γεγονότα της 14ης Νοεμβρίου 1896 που στοίχησαν τη ζωή σε πάνω από 60 άτομα, καταγράφηκαν στον αθηναϊκό και τον πειραϊκό Τύπο της εποχής εκείνης με τα μελανότερα "χρώματα". 

Παρόλο που οι καταστροφές σε διάφορες συνοικίες της Αθήνας υπήρξαν αξιοσημείωτες, κυρίως ο Πειραιάς και οι συνοικίες του επλήγησαν κατά τρόπο πρωτοφανή και σε βαθμό τέτοιο που οι μεγάλες αντίστοιχες πλημμύρες του 1884 και του 1893 φάνταζαν πλέον ασήμαντες. Ο Πειραιάς συν τοις άλλοις θρήνησε τις περισσότερες ανθρώπινες απώλειες. 

Μετά τη διακοπή των δρομολογίων του Σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς και Πειραιώς-Πελοποννήσου κατά τις μεσημεριανές ώρες της 14ης Νοεμβρίου, του τροχιοδρόμου, των λεωφορείων αλλά και της κυκλοφορίας των όποιων οχημάτων στη λεωφόρο Αθηνών-Πειραιώς, ακολούθησε η καταστροφή των τηλεγραφικών συνδέσεων και η σταδιακή διακοπή του ηλεκτροφωτισμού. Μοναδικό πλέον μέσο επικοινωνίας, όπου ήταν εφικτό, παρέμεινε το τηλέφωνο.

Η κατάσταση στην "αποκλεισμένη" πόλη του Πειραιώς περιγράφεται τραγική από τις πρώτες στιγμές της έντονης καταρρακτώδους βροχόπτωσης: Πλημμυρισμένα σπίτια, εργοστάσια με αποκλεισμένους εργάτες και εργάτριες, αποθήκες και υπόγεια, χείμαρροι που παρέσερναν στο διάβα τους παράγκες, παραπήγματα, φτωχόσπιτα, αγρούς, ανθρώπους και ζώα, κωδωνοκρουσίες από τις εκκλησίες και πυροβολισμοί, φωνές τρόμου και αλαλαγμοί από ανθρώπους, ενήλικες και μικρά παιδιά, που ζητούσαν βοήθεια είτε αποκλεισμένοι μέσα σε κάποιο κτίριο είτε παρασυρόμενοι από τα ορμητικά νερά. Οι πρώτες βάρκες δεν άργησαν να κάνουν την εμφάνισή τους στους "δρόμους" της πόλης ενώ πολλοί κατέφευγαν σε στέγες και υψώματα για να γλυτώσουν τις ζωές τους από την πραγματικά πρωτοφανή ποσότητα βροχής.

Το Αλίπεδο του Φαλήρου, το νέο Φάληρο, η συνοικία των Περιβολιών (Λεύκα), η συνοικία των Εργοστασίων, τα Καμίνια, η Τρούμπα, η συνοικία της Γούβας του Βάβουλα, ο Ρέντης και η συνοικία του Αγίου Διονυσίου υπέστησαν δίχως υπερβολή βιβλικές καταστροφές. Πολύς κόσμος έσπευδε στο σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης αναζητώντας διέξοδο από τον Πειραιά αλλά μάταια, καθώς η σύνδεση με την Αθήνα, όπως προείπαμε, είχε διακοπεί από τον υπερχειλισμένο Κηφισό. "Τα ύδατα των ποταμών Κηφισσού και Ιλισσού κατέκλυσαν άπαντας τους αγρούς τους μεταξύ των δυο πόλεων κειμένους και το μάλλον δυσάρεστον μετέβαλαν εις λίμνην τας συνοικίας των Καμινίων, εργοστασίων, Λεύκας και τον πέριξ του νέου Φαλήρου χώρου", γράφει χαρακτηριστικά η ημερήσια πειραϊκή εφημερίδα "Σφαίρα", στο φύλλο της Παρασκευής 15ης Νοεμβρίου και ενώ δεν είχε κυκλοφορήσει την προηγούμενη ημέρα. 

Όσο νύχτωνε η κατάσταση γινόταν απελπιστική: Άστεγοι υπήρχαν πολλοί όπως και πτώματα αλλά και αγνοούμενοι, οι υποδομές για την αντιμετώπιση τέτοιων καιρικών φαινομένων ήταν μηδαμινή, η αντίδραση του κράτους και των τοπικών αρχών σχεδόν ανύπαρκτη ενώ στους δρόμους της πόλης είχε διακοπεί ο φωτισμός λόγω των τεραστίων καταστροφών στο δίκτυο αεριοφωτός και πυκνό σκοτάδι απλωνόταν σε μέγα μέρος της πόλης. Τον άτυπο "ηλεκτροφωτισμό" της πόλης τα πρώτα βράδια μετά την νεροποντή ανέλαβαν τα παρακείμενα πολεμικά σκάφη με τους προβολείς τους. 

Δάσκαλοι και δασκάλες καθώς και άλλοι επαγγελματίες εξ'Αθηνών που εργάζονταν στον Πειραιά αναζητούσαν καταφύγιο και διέξοδο προς την Αθήνα όντας οι περισσότεροι/ες αποκλεισμένοι στον σιδηροδρομικό σταθμό, εργοστάσια και αποθήκες παρέμεναν αποκλεισμένα, οικίες κινδύνευαν ή και κατέρρεαν σε πολλές συνοικίες του Πειραιά και του νέου Φαλήρου, πυρκαγιές ξεσπούσαν σε κάποια σημεία της πόλης λόγω εκρήξεων ενώ κερδοσκόποι αμαξάδες αναλάμβαναν έναντι 80-100 δραχμών τη ριψοκίνδυνη μεταφορά κατοίκων στην Αθήνα από την πλημμυρισμένη οδό Αθηνών-Πειραιώς. Το νεκροταφείο της πόλης στον Άγιο Διονύσιο γνώρισε μεγάλης έκτασης καταστροφής, τάφοι άνοιξαν, νεκροί ξεθάφτηκαν και παρασύρθηκαν από τους χειμάρρους στη θάλασσα στο κεντρικό λιμάνι της πόλης.

Μέσα σε αυτό το σκηνικό απόλυτης καταστροφής, αφανείς ήρωες, ναύτες του Βασιλικού Ναυτικού, οι δόκιμοι της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, Ρώσσοι και Γάλλοι ναύτες πολεμικών πλοίων που βρίσκονταν ελλιμενισμένα στον Πειραιά, εργάτες της Λιμενικής Επιτροπής αλλά και απλοί άνθρωποι έσωσαν συνανθρώπους τους, πληρώνοντας αρκετοί και με την ίδια τους τη ζωή, τη γενναιότητα τους. Μετά τα μεσάνυχτα της ιδίας ημέρας και μετά την εξασθένηση των καιρικών φαινομένων, αγήματα αποτελούμενα από ναύτες και εκπροσώπους των τοπικών αρχών, συχνά με τη συνδρομή λέμβων, περιπολούσαν τις γειτονιές αναζητώντας αγνοούμενους και συλλέγοντας πτώματα. 

Στις σελίδες του Τύπου της εποχής καταγράφονται συν τοις άλλοις τα εξής: 

• Το Αλίπεδο του Φαλήρου παρουσίαζε όψη θάλασσας, αφού το νερό έφθανε από τη γέφυρα του σιδηρόδρομου στην οδό Μιαούλη μέχρι το παλαιό θέατρο του Φαλήρου και τις γραμμές του σιδηροδρόμου πλησίον του νέου Φαλήρου. 
• Η συνοικία των Εργοστασίων και τα φτωχόσπιτα πέριξ του σταθμού του σιδηροδρόμου Πειραιώς - Πελοποννήσου και προς τα Καμίνια και τη Λεύκα πλημμύρισε ολοσχερώς και σημειώθηκαν εκτεταμένες καταστροφές και ζημιές. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι περιοχές που βρίσκονται ένα χιλιόμετρο μακρυά από τη θάλασσα, όπως είναι η Λεύκα παρουσίαζαν θέαμα ποταμών.
• Η γέφυρα του νέου Φαλήρου καταστράφηκε.
• Το δίκτυο αεριοφωτός υπέστη εκτεταμένες καταστροφές σε διάφορες συνοικίες.

• Οι γραμμές του τροχιοδρόμου (τραμ) στο νέο Φάληρο καταστράφηκαν.
• Στις πληγέντες περιοχές κατέπεσαν πολλές κολώνες του τηλέγραφου και διεκόπησαν οι επικοινωνίες.
• Το ποδηλατοδρόμιο του Φαλήρου πλημμύρισε ολόκληρο. 
• Κατέρρευσε η ταράτσα και το πλυσταριό της θερινής οικίας του Σουρή στο νέο Φάληρο.
• Τα υπόγεια όλων των οικιών στο νέο Φάληρο πλημμύρισαν ενώ καταγράφονται και άλλες καταστροφές και καταρρεύσεις κτιρίων και οικημάτων.
• Κατέρρευσε τμήμα του εργοστασίου Ε. Φινόπουλου επί της οδού Πειραιώς.
• Καταστράφηκε το κηροποιείο "Φοίβος" των Βώττη και Σκλιβανιώτη.
• Μεγάλες καταστροφές καταγράφηκαν στο κλωστήριο Τσαούση. 
• Σε πολλές εργοστασιακές μονάδες του νέου Φαλήρου και της Λεύκας πλημμύρισαν οι εγκαταστάσεις και εγκλωβίστηκαν εντός αυτών εργάτες και εργάτριες. Ενδεικτικά αναφέρουμε το Εργοστάσιο της Ανώνυμης Υφαντουργικής Εταιρίας στο νέο Φάληρο αλλά και το Εργοστάσιο Κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα στην οδό Θηβών. Βέβαια μια ημέρα αργότερα, με σχετική δήλωση, η Ανώνυμη Υφαντουργική Εταιρία το "Φάληρον" έσπευδε να διαψεύσει τα γραφόμενα στον Τύπο:

• Ολόκληρα βαγόνια αλλά και άμαξες παρασύρθηκαν από τα ορμητικά νερά στο ύψος του Μοσχάτου - Φαλήρου και βρέθηκαν την επόμενη ημέρα με πνιγμένους τους επιβάτες. 
• Ο μηχανικός του σιδηροδρόμου Αθηνών-Πελοποννήσου Δ. Νεράντζης βρήκε τραγικό θάνατο όταν καταπλακώθηκε από μια ατμομηχανή η οποία ανετράπη. 
• Πολλοί επώνυμοι και ανώνυμοι Πειραιώτες και Αθηναίοι που βρίσκονταν εν τω μέσω της διαδρομής Αθήνα-Πειραιά με άμαξα κινδύνευσαν όταν οι άμαξες στις οποίες επέβαιναν πλημμύρισαν ή / και ανατράπηκαν. Αναφέρονται στον Τύπο τα ονόματα των Ι. Λαζαρίμου, Α. Μεταξά, Κ. Αποστολίδη, Γ. Ζολώτα, Ν. Φαρδούλη κ.α.
• Παραπήγματα, στάνες με ζώα και άλλες αγροικίες παρασύρθηκαν από τα νερά και καταστράφηκαν ολοσχερώς.
• Στην οδό Υψηλάντου κατέρρευσαν οι οικίες του Προεστάκη και του Αργυρόπουλου.
• Στην Τρούμπα πλημμύρισαν υπόγεια και καφενεία. 
• Στην συνοικία του Βάβουλα, λόγω και του αρνητικού υψομέτρου και της "Γούβας" πλημμύρισαν όλα σχεδόν τα σπίτια, αναγκάζοντας τους κατοίκους να εκκενώσουν την περιοχή. 
• Το ίδιο φαινόμενο επαναλήφθηκε για τους ιδίους λόγους και στη συνοικία των Καμινίων, όπου τα τέσσερα πέμπτα των οικιών κατέρρευσαν και η περιοχή ερήμωσε. 
• Όμοια περιστατικά καταγράφηκαν στις αγροικίες και στα κτήματα της περιοχής του Ρέντη. 

• Το Τζάνειο Νοσοκομείο Πειραιώς δεχόταν νεκρούς και περιέθαλπε τραυματίες. 
• Τα πτώματα των θυμάτων συγκεντρώνονταν αρχικά σε άλλες συνοικίες οι οποίες δεν αντιμετώπιζαν μεγάλα προβλήματα, όπως λ.χ. στα Υδραίϊκα και από εκεί αποστέλνονταν στο νεκροταφείο της πόλης - το οποίο αντιμετώπιζε επίσης μεγάλα προβλήματα από την νεροποντή - ώστε να αναγνωριστούν από τους οικείους. Το δε Λιμεναρχείο Πειραιώς είχε αποστείλει ατμάκατο στον φαληρικό όρμο για να συλλέξει τυχόν πτώματα που είχαν παρασυρθεί στην ακτή και στη θάλασσα. 
• Η αστυνομία της πόλης όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν πολλές πηγές "σταύρωσε τα χέρια ελλείψει χρημάτων". Ούτε τα έξοδα των αμαξών για τη μεταφορά των θυμάτων δεν μπορούσαν να καλύψουν. 
• Υλικές μονάχα ζημιές καταγράφηκαν στα πλοία που βρίσκονταν εντός του κεντρικού λιμένος Πειραιώς, πολλά εκ των οποίων βγήκαν εκτός αυτού για να μην κινδυνεύσουν από τους χειμάρρους που κατέληγαν εντός του λιμανιού.
• Οι σωλήνες του υδραγωγείου της πόλης υπέστησαν βλάβες λόγω καθίζησης του εδάφους σε πολλές συνοικίες με αποτέλεσμα τη διακοπή της παροχής νερού.

Κατά την επόμενη ημέρα, πολλοί κάτοικοι έψαχναν στα συντρίμμια των οικιών τους προσπαθώντας να περισυλλέξουν και να περισώσουν ότι ήταν δυνατό. Ο Τύπος των επόμενων ημερών αφιέρωσε αρκετά πρωτοσέλιδα και αφιερώματα στη μεγάλη καταστροφή της 14ης Νοεμβρίου.

Κατά τις ίδιες ημέρες καταγράφονται ως είθισται και οι "κατόπιν εορτής" επισκέψεις δημοσίων προσώπων και πολιτικών στους τόπους της καταστροφής, οι καθυστερημένες σπασμωδικές αντιδράσεις του ανοργάνωτου κράτους, οι φιλανθρωπικές κινήσεις βοηθείας και συμπαράστασης και βέβαια ο τελικός απολογισμός της θεομηνίας.

Σε κάποια αφιερώματα παρουσιάζονταν και συνεντεύξεις με τους πλημμυροπαθείς ενώ αθηναϊκή εφημερίδα θεώρησε σκόπιμο και επίκαιρο να διαφημίσει την παράθεση στις σελίδες της του πεζογραφήματος "Η Πλημμύρα" του Εμίλ Ζολά. 

Οι κατάλογοι με τα θύματα του Πειραιά παρουσίαζαν αποκλίσεις από εφημερίδα σε εφημερίδα, ειδικά τα πρώτα εικοσιτετράωρα μετά την καταστροφή.

Η ιστορία του Ιωάννη Κονιλιάτη ο οποίος έσωσε τη ζωή πολλών συνανθρώπων του στα Καμίνια του Πειραιά προβλήθηκε από αρκετές εφημερίδες.

Στον Τύπο της εποχής, συν τοις άλλοις, αναφέρεται ότι ο γνωστός φωτογράφος του Πειραιά Αναστάσιος Γαζιάδης φωτογράφησε 11 τοποθεσίες των συνοικιών των Καμινίων, της Λεύκας, των Εργοστασίων, της Λάκκας του Βάβουλα και του Φαλήρου ώστε να αποτυπωθεί το μέγεθος της καταστροφής.

Βέβαια, ακόμα και αυτές οι πρωτοφανείς σε έκταση καταστροφές και οι ανθρώπινες απώλειες δεν αποτέλεσαν λόγο και αφορμή για την άμεση επίλυση του προβλήματος συγκεκριμένων συνοικιών του Πειραιά όπως λ.χ. το νέο Φάληρο και τα Καμίνια που συνέχισαν να υποφέρουν από συναφή φαινόμενα μέχρι τις πολύ πρόσφατες δεκαετίες. 

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν από τις κάτωθι πηγές:

Τύπος Εποχής

The London Illustrated News

• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.