Η ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ

Στα μέσα του 19ου αιώνα, στα πρώτα χρόνια της ανασύστασης και της αρχής του εποικισμού του Πειραιά, στο σημείο όπου στις μέρες μας (21ος αιώνας) υφίσταται η συνοικία πέριξ του ιερού ναού του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, υπήρχε μονάχα το απομακρυσμένο από το κέντρο του Πειραιά πρώτο νεκροταφείο της πόλης, ορισμένα απομεινάρια του οποίου μπορεί κάποιος να διακρίνει στον περίβολο της προαναφερθείσης εκκλησίας. Η συνοικία του Αγίου Διονυσίου και το προαναφερθέν πρώτο νεκροταφείο του Πειραιώς όπως καταγράφηκαν σε χάρτη του έτους 1896:

Ως γνωστόν, η σταδιακή επέκταση της πόλεως αλλά και του λιμένος Πειραιώς προς την ακτή της Δραπετσώνας έφερε στην περιοχή ναυπηγεία (ταρσανάδες), βιομηχανίες και βιοτεχνίες, τα σφαγεία, τους οίκους ανοχής στα Βούρλα αλλά και αρκετούς νέους κατοίκους οι οποίοι ακολούθησαν την ίδια διαδρομή. Στις αρχές του 20ου αιώνα, ανάμεσα στους καραβομαραγκούς που εργάζονταν στους ταρσανάδες του Αγίου Διονυσίου βρισκόταν ο εκ Σύμης Εμμανουήλ Ψαρρός, ο οποίος αργότερα μετακινήθηκε προς το Πέραμα όπου ίδρυσε το ομώνυμο Ναυπηγείο Ψαρρού το οποίο υφίσταται εν λειτουργία μέχρι τις μέρες μας (21ος αιώνας), αποτελώντας ένα από τα ελάχιστα σημεία όπου ναυπηγούνται ξύλινα παραδοσιακά σκάφη. 

Η λειτουργία του σιδηροδρομικού σταθμού Λαρίσης στις αρχές του 20ου αιώνα, η κατασκευή των μόνιμων δεξαμενών και λίγο αργότερα το άνοιγμα του εργοστασίου της Ανώνυμης Ελληνικής Εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (τα γνωστά σε όλους "Λιπάσματα") άλλαξαν ριζικά τη φυσιογνωμία της άλλοτε ερημικής περιοχής. 

Στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα (έτος 1909), το νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου μεταφέρθηκε στο νέο Κοιμητήριο που δημιουργήθηκε στην περιοχή της Ανάστασης. Πέριξ της εκκλησίας του Αγίου Διονυσίου, στα οικόπεδα που βρίσκονταν τα μνήματα του παλαιού νεκροταφείου, από τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα ξεκίνησε η εγκατάσταση προσφύγων από την Ραιδεστό, αρχικά σε σκηνές και εν συνεχεία σε αυτοσχέδια παραπήγματα. Λίγα χρόνια αργότερα, η οικιστική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής έμελλε να κορυφωθεί μετά τα τραγικά γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής του '22. 

• Πέριξ του Ι.Ν. Αγίου Διονυσίου:

Όπως προαναφέραμε, γύρω από την εκκλησία του Αγίου Διονυσίου στο προαύλιο της οποίας υπάρχουν ορισμένα λιγοστά μνήματα - κατάλοιπα του πρώτου νεκροταφείου της πόλης του Πειραιά, αναπτύχθηκε μια μικρή συνοικία. Στα τέλη του 19ου αιώνα, γύρω από τον ιερό ναό του Αγίου Διονυσίου και το πρώτο νεκροταφείο της πόλεως ξεκινούσε η περίφημη συνοικία των Εργοστασίων, με αποθήκες ξυλείας, γαιανθράκων (κάρβουνου), διαφόρων ειδών (λ.χ. στην οδό Αγίου Διονυσίου καταγράφονταν οι αποθήκες των Αδελφών Μεταξά), μηχανουργεία, ατμόμυλοι κ.α.

Ο ιερός ναός του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου όπως καταγράφηκε κατά το έτος 2013:

Ο ίδιος ιερός ναός όπως καταγράφηκε φωτογραφικά μια δεκαετία αργότερα (έτος 2023).

Στις μέρες μας (21ος αιώνας), στο οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Κάστορος, Θεσμοφορίου, Δραγατσανίου και Θερμοπυλών, μέσα σε μικρά σοκάκια / παρόδους δίχως όνομα, καταγράφουμε τα απομεινάρια εκείνης της συνοικίας με κλειδαμπαρωμένα παράθυρα και πόρτες, κατεβασμένα ρολά σε ισόγεια μαγαζιά, σκουριασμένα λουκέτα σε υπόγεια και αποθήκες και ξεθωριασμένες ή μισό-σβησμένες πινακίδες.

 

Πίσω από κάποια ανοικτά παραθυροφύλλα αχνοφαίνονται ορισμένα σημάδια ζωής, κυρίως από αλλοδαπούς, ενώ σχεδόν βέβαιη είναι η ύπαρξη και παρουσία αστέγων που έχουν αναζητήσει καταφύγιο και στέγη στα εγκαταλειμμένα οικήματα, αρκετά εκ των οποίων δείχνουν σε κακή κατάσταση.

Μέσα σε αυτά τα μικρά σοκάκια, σε αυτά τα άτυπα "καλντερίμια", υπήρξαν τα φημισμένα "λαμαρινάδικα", μια από τις πλέον γνωστές "πιάτσες" συγκέντρωσης εκδιδόμενων γυναικών. Μετά το κλείσιμο των δημοσίων οίκων ανοχής στα Βούρλα, οι πόρνες που "άξιζαν" και "πέρναγε ακόμη η μπογιά τους" μεταφέρθηκαν στην περιοχή στα πέριξ της Τρούμπας. Όμως, οι μεγαλύτερες σε ηλικία εκδιδόμενες γυναίκες, για να μπορέσουν επιβιώσουν, έστησαν το νέο στέκι τους στα "λαμαρινάδικα" ή "Σίδερα", όπισθεν του Αγίου Διονυσίου, κατά μήκος της οδού Κάστορος και μέχρι το καπνεργοστάσιο του Παπαστράτου, στα υπόλοιπα στενοσόκακα της συνοικίας του Αγίου Διονυσίου (εξ'ου και η ονομασία τους ως "καλντεριμιτζούδες") όπως επίσης στα εγκαταλειμμένα καΐκια της παραλίας στο Καστράκι, στην Ηετιώνεια Ακτή.

Ιστορικό τεκμήριο από το έτος 1905 με αναφορά σε μεγάλη συμπλοκή στην "παρά τον Άγιον Διονύσιον συνοικία" μεταξύ "θαμώνων των παρακείμενων κοινών οίκων".

Διαβάστε εδώ ένα παρόμοιο περιστατικό από τον Πειραιά του έτους 1913 με ... πρωταγωνιστές έφεδρους στρατιώτες.

Έτερο ιστορικό τεκμήριο από το ίδιο έτος (1913) με αναφορά σε συμπλοκή ναυτών "παρά τον Άγιον Διονύσιον":

Όπως είναι αντιληπτό από τα παραπάνω, περί τα τέλη του 19ου αιώνα όπως επίσης κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, η εν λόγω περιοχή μετά τη δύση του ηλίου ερήμωνε παρουσιάζοντας μια αμαρτωλή και συχνά επικίνδυνη εικόνα.

 

Οι προαναφερθείσες "λαμαρίνες" ή/και τα "λαμαρινάδικα" του Αγίου Διονυσίου όπως ήταν ευρύτερα γνωστά, είχαν λάβει το εν λόγω λαϊκό τοπωνύμιο από την ύπαρξη πολλών βιομηχανιών και βιοτεχνιών λαμαρίνων. 

Μέσα από τις σελίδες του εξαιρετικού βιβλίου του ερευνητή και συγγραφέα Βασίλη Πισιμίση "Βούρλα - Τρούμπα: Μια περιήγηση στο χώρο του υποκόσμου και της πορνείας του Πειραιά (1840-1968)" αντιγράφουμε την παρακάτω άκρως γλαφυρή μαρτυρία: "[...] Στις Λαμαρίνες μόλις σουρούπωνε ήταν σκοτεινά και δεν πάταγε ψυχή. Εκεί οι πουτάνες είχαν μεγάλη πλάκα, δε φορούσαν βρακί, σήκωναν το φουστάνι, πάταγαν και το'να πόδι πάνω στον τσιμεντόλιθο που είχαν για σκαμπό και πήδαγες με ένα τάλιρο. Γιόμισε ο τόπος γαλόνια* τότες, γιατί αυτές του δρόμου δεν πέρναγαν από γιατρούς [...] "

* γαλόνια = αφροδίσια νοσήματα

• Οδός Θερμοπυλών:

Η οδός Θερμοπυλών, αποτελούσε ανέκαθεν μια βιομηχανική οδό - σημείο αναφοράς της ευρύτερης περιοχής, από την οποία διερχόταν το δημοφιλές τραμ του Περάματος. 

Η αφετηρία των αστικών λεωφορείων στην οδό Θερμοπυλών και οι παλαιές γραμμές του τροχιόδρομου του Περάματος προτού ξηλωθούν:

Οι προαναφερθείσες τροχιοδρομικές γραμμές του τελευταίου χρονικά παλαιού τραμ που κυκλοφόρησε στην Αθήνα και στον Πειραιά όπως καταγράφηκαν στην οδό Θερμοπυλών στις αρχές της δεκαετίας του 2010:

Ένα μικρό τμήμα της οδού Θερμοπυλών όπως αποτυπώθηκε φωτογραφικά μέσα από το φακό του Στέλιου Σκοπελίτη, λογικά περί τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Το γνωστό κατάστημα του Ντούμη επί της οδού Θερμοπυλών στον αριθμό "8" υπήρξε ιδιαίτερα γνωστό και δημοφιλές πωλώντας "πίττες δια σουβλάκια" με την επωνυμία "Ολυμπιακός":

Έτερη μεταγενέστερη έγχρωμη φωτογραφία του ιδίου καταστήματος:

• Η οδός Αγίου Διονυσίου / Ακτή Κονδύλη

Η παραλιακή ακτή του βορείου τμήματος του λιμένος Πειραιώς, του λιμένα των Αλών ή "Κωφού Λιμένα", αποτελούσε στα χρόνια της ανασύστασης της πόλεως του Πειραιώς μια ερημική και ελώδη περιοχή την οποία μάλιστα οι κάτοικοι αποκαλούσαν "Βούρλα" ή "Βουρκάρι" για ευνόητους λόγους. 

Μετά την κατασκευή του πρώτου νεκροταφείου της πόλης έλαβαν χώρα τα πρώτα έργα κατασκευής δρόμου στην περιοχή τα οποία αργότερα επεκτάθηκαν, ιδίως κατά την περίοδο της πρώτης αγγλογαλλικής - συμμαχικής κατοχής του Πειραιά στα μέσα του 19ου αιώνα. Η ανάπτυξη της συνοικίας των Εργοστασίων στα βόρεια της παραλιακής οδού που ονομάστηκε οδός Αγίου Διονυσίου έδωσε μια νέα ώθηση στην περιοχή κατά τα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Στη συμβολή της οδού Θερμοπυλών με την παραλιακή ακτή Κονδύλη σήμερα υπάρχουν μια σειρά από παλαιά ισόγεια καταστήματα και αποθήκες, άλλα εγκαταλειμμένα και άλλα όχι, μπροστά στην αφετηρία των λεωφορείων.

Λεπτομέρεια των κτιρίων που υφίστανται επί της παραλιακής λεωφόρου (ακτής Γεωργίου Κονδύλη - πρώην οδό Αγίου Διονυσίου) στην πλάτη της εκκλησίας του Αγίου Διονυσίου:

Τα ίδια κτίρια όπως καταγράφηκαν από το προαύλιο του ιερού ναού του Αγίου Διονυσίου:

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως μπορεί πλέον οι προπολεμικές εκδιδόμενες "καλντεριμιτζούδες" να αποτελούν εδώ και δεκαετίες παρελθόν, πλην όμως, στην αυγή του του 21ου αιώνα, στη συμβολή της ακτής Κονδύλη με την οδό Θερμοπυλών, κατά τις μεταμεσονύχτιες ώρες, συχνά πυκνά υπάρχουν εκδιδόμενες. Σημεία των καιρών!

Πατήστε εδώ και δείτε μια σύνθεση / αντιπαραβολή του Πειραιά του "χθες και του σήμερα" και της ακτής Κονδύλη στο ύψος του ιερού ναού του Αγίου Διονυσίου.

• Η πλατεία του Αγίου Διονυσίου και η οδός Θεσμοφορίου

Ο δρόμος που περνά μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Διονυσίου ονομάζεται οδός πλατείας Αγίου Διονυσίου, αν και πλέον δεν υφίσταται καμία πλατεία. Παραπλεύρως και απέναντι από τον ομώνυμο ιερό ναό, υφίστανται διάφορα κτίρια, με ισόγεια καταστήματα, τα οποία έχουν αλλάξει αναρίθμητες χρήσεις στο πέρασμα των ετών.

  

Η οπίσθια όψη των ως άνω κτιρίων, όπως καταγράφηκαν από την πλευρά των εγκαταλειμμένων σιδηροδρομικών γραμμών του ΟΣΕ:

Μετά την στροφή που οδηγεί προς την παλαιά συνοικία των Βούρλων και τη Δραπετσώνα, η ίδια οδός "συνεχίζει" νοητά ως οδός Θεσμοφορίου:

Βαδίζοντας κατά μήκος των σιδηροδρομικών γραμμών και της οδού Θεσμοφορίου, το σκηνικό είναι άκρως βιομηχανικό (μεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι με χαρακτηριστικές δίρριχτες στέγες κ.ο.κ):

Η χαρακτηριστική πινακίδα ενός Μηχανουργείου στη γωνία Θεσμοφορίου και Δραγατσανίου:

Τα κτίρια στην έτερη πλευρά της οδού Θεσμοφορίου, πέρα από τις εγκαταλειμμένες γραμμές του τρένου.

Το χαρακτηριστικό εργοστάσιο παραγωγής ραπτομηχανών της εταιρίας ΣΙΓΓΕΡ Α.Ε επίσης επί της οδού Θεσμοφορίου:

Ακριβώς πίσω από τα ως άνω βιομηχανικά κτίρια της οδού Θεσμοφορίου, το γήπεδο ποδοσφαίρου του Αγίου Διονυσίου:

 

• Η βιομηχανική πλευρά της συνοικίας του Αγίου Διονυσίου:

Το βιομηχανικό "πρόσωπο" της υπό εξέτασιν συνοικίας είναι εμφανές σε όλους τους δρόμους πέριξ της εκκλησίας του Αγίου Διονυσίου. Στις οδούς Κάστορος και Πολυδεύκους που φέρουν τα ονόματα των δυο μυθικών Διόσκουρων αδερφών, στην οδό Γραβιάς, στην οδό Δραγατσανίου, στην κατερχόμενη οδό Αιγάλεω και στην ανερχόμενη οδό Αιτωλικού - τουλάχιστον μέχρι το ύψος των γραμμών του τρένου - θα συναντήσει κανείς πολλά εν λειτουργία αλλά και εγκαταλειμμένα μηχανουργεία, ελασματουργεία, χυτήρια μετάλλων, πάσης φύσεως συνεργεία, αποθήκες, εργαστήρια βιομηχανικών και ναυτιλιακών κατασκευών, εμπορικά καταστήματα βιομηχανικών και ναυτιλιακών ειδών κ.α. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε, εδώ χτυπούσε στα τέλη του 19ου και στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα η καρδιά της περίφημης Συνοικίας των Εργοστασίων.

Η όψη της συνοικίας πέριξ του ιερού ναού του Αγίου Διονυσίου περί τα μέσα του 20ου αιώνα:

Ακολουθούν ορισμένες ενδεικτικές φωτογραφικές καταγραφές από τα φωτογραφικά οδοιπορικά στους προαναφερόμενους δρόμους στα πέριξ του Αγίου Διονυσίου, δρόμοι οι οποίοι κατά τις βραδυνές ώρες ερημώνουν πλήρως - με εξαίρεση ίσως ορισμένα πρατήρια βενζίνης και κάποια νυχτερινά κέντρα που υπάρχουν διάσπαρτα. Μετά το μεσημέρι του Σαββάτου και τις Κυριακές, στους ίδιους δρόμους, ακόμη και με το φως της ημέρας κυκλοφορούν κυρίως ρακοσυλλέκτες και άστεγοι, αδέσποτα σκυλιά, περιθωριακοί τύποι, παράνομα ζευγαράκια εντός αυτοκινήτων αλλά και αυτοκίνητα ιδιωτικών εταιριών φύλαξης που περιπολούν και φυλάσσουν τα κτίρια κάποιων επιχειρήσεων. Πάντως, αρχής γενομένης από τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα στην ευρύτερη περιοχή, είχαν λάβει χώρα αρκετές προσπάθειες εκμετάλλευσης ακινήτων με τη δημιουργία μπαρ/καφέ, εστιατορίων, αιθουσών εκδηλώσεων, νυχτερινών κέντρων διασκέδασης, πολυχώρων τέχνης κ.α. 

• Η ανάπλαση της συνοικίας του Αγίου Διονυσίου

Στις 16 Ιανουαρίου του έτους 2020, στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς, έλαβε χώρα ενώπιον του πρωθυπουργού της χώρας Κ. Μητσοτάκη και πλήθους εκπροσώπων του πολιτικού, επιχειρηματικού και δημοσιογραφικού κόσμου, η παρουσίαση ενός Προγράμματος Αστικής Ανάπλασης, μέσα από ένα πλαίσιο συνδυαστικών ενεργειών μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, με σκοπό την αναμόρφωση και την ανάπτυξη της ιστορικής περιοχής του Αγίου Διονυσίου.

Σύμφωνα με το ως άνω πρόγραμμα, εκτός από την επανάχρηση των πρώην εγκαταστάσεων της καπνοβιομηχανίας "Παπαστράτος" και την μετατροπή τους σε κτίρια γραφείων (συνεργασία εταιρίας Dimand με την EBRD και την Grivalia), προβλέπονται έργα και επεμβάσεις σε δημόσιους, κοινωφελείς και κοινόχρηστους χώρους, δημιουργία χώρων πρασίνου και αθλητικών εγκαταστάσεων όπως επίσης και η εκτέλεση 4 επιπλέον οικιστικών έργων. 

Τα πρώτα έργα ανάπλασης στην περιοχή του Αγίου Διονυσίου ξεκίνησαν κατά το έτος 2021 (διαπλατύνσεις πεζοδρομίων, κατασκευή ποδηλατοδρόμων, ανακατασκευή οδοστρώματος, ηλεκτροφωτισμός δρόμων κ.α. συναφή).

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Το πρώτο νεκροταφείο του Πειραιά

Ο σιδηροδρομικός σταθμός του Αγίου Διονυσίου (1904)

Καθαρίζοντας τις γραμμές στον Άγιο Διονύσιο

Τα παλαιά μηχανουργεία του Πειραιά

Πηγές - Κείμενο:

Το κείμενο που συνοδεύει τις φωτογραφίες είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας. Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία και πληροφορίες από τις εξής πηγές:

• Βούρλα - Τρούμπα: Μια περιήγηση στο χώρο του υποκόσμου και της πορνείας του Πειραιά (1840-1968), Βασίλης Πισιμίσης, Εκδόσεις Τσαμαντάκη
• "Νεοκλασικά Σπίτια της Αθήνας και του Πειραιά", Φωτογραφικό Λεύκωμα, Στέλιος Σκοπελίτης (1975)
• Πειραιάς: Αυτό είναι το Mega Project ανάπλασης
• Πειραιάς: Υπογράφηκε η ανάπλαση του Αγίου Διονυσίου – Πότε ολοκληρώνεται
• Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως - Συλλεκτικοί Χάρτες (εκ προσωπικού αρχείου)

Φωτογραφίες: 

• Οι ιστορικές φωτογραφίες παρατίθενται για εκπαιδευτικούς σκοπούς - κάθε νόμιμο δικαίωμα ανήκει στους νομίμους κατόχους αυτών.
• Όλες οι φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.