ΟΙ ΝΕΩΣΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΖΕΑΣ

Ως γνωστόν, κατά την αρχαιότητα, ο Πειραιάς υπήρξε το επίνειο της κλασικής Αθήνας, η ιδανική και γειτνιάζουσα τοποθεσία όπου τα πλοία του πανίσχυρου αθηναϊκού στόλου "ξεχειμώνιαζαν" και επισκευάζονταν / συντηρούνταν. Άλλωστε, αυτή ακριβώς η ιδιότητα του Πειραιά οδήγησε στην ανέγερση του ισχυρού πέτρινου οχυρωματικού τείχους που περιέβαλλε την πόλη στα χρόνια της ακμής και της παντοκρατορίας της αθηναϊκής πολιτείας.

Βέβαια, ο λιμένας της Ζέας (ο οποίος είθισται τη σύγχρονη εποχή να καλείται "Πασαλιμάνι"), ο δεύτερος σε μέγεθος λιμένας του Πειραιά, κατά την αρχαιότητα υπήρξε ο μεγαλύτερος και πλέον σημαντικός πολεμικός ναύσταθμος της πόλης-κράτους της Αθήνας, αφού περιελάμβανε τους περισσότερους νεώσοικους - 196 τον αριθμό - σε σχέση με τους άλλους δυο φυσικούς λιμένες του Πειραιά, τον λιμένα Κανθάρου (ο σημερινός κεντρικός λιμένας) και τον κόλπο της Μουνιχίας (το σημερινό Μικρολίμανο). Σχετική αρχαιοελληνική επιγραφή η οποία περιείχε το συμβόλαιο της "εν Ζέα Σκευοθήκης του Αττικού Ναυστάθμου" βρέθηκε στο μυχό του λιμένα της Ζέας, προ της σημερινής πλατείας Κανάρη, και πιστοποιεί πλήρως την σχετική αρχαία ονομασία "Ζέα".

• Οι νεώσοικοι της Ζέας

Σύμφωνα με εκτιμήσεις ειδικών, η αρχαία Ζέα τειχίστηκε και διαμορφώθηκε σε ναυτική βάση στις αρχές του 5ου αιώνα, ενώ υπήρχε περιμετρικός τοίχος που απομόνωνε το ναύσταθμο από την υπόλοιπη πόλη. Εκτός από τους νεώσοικους και τα ναυπηγεία, στην αρχαία Ζέα σίγουρα υπήρχαν και άλλα κτίρια - υποστηρικτικές εγκαταστάσεις για την εξυπηρέτηση / διαβίωση των εργαζομένων στους νεώσοικους, ήτοι αποθήκες υλικών, στρατώνες, σκευοθήκες, χώροι διασκεδάσεως και συγκεντρώσεως πληρωμάτων, εργαστήρια κ.α. Επίσης, στο στόμιο του λιμένος της Ζέας και κοντά στους λιμενοβραχίονες φέρεται να υπήρχαν λιθόκτιστοι πύργοι οι οποίοι απείχαν μεταξύ τους 96 μέτρα και συνδέονταν μεταξύ τους με μια αλυσίδα. Όταν η αλυσίδα ανελκυόταν από τη θάλασσα, ο λιμένας έκλεινε, εξ'ου και η ονομασία του Πειραιά ως "κλειστός λιμένας". Δίπλα τους προαναφερόμενους πύργους, βρίσκονταν οι λεγόμενες "ψύκτρες" που κατά το πιθανότερο πρέπει να ήταν χώροι στεγνώματος πανιών και σχοινιών.

Στην παρακάτω εικόνα καταγράφεται μια αναπαράσταση των αρχαίων νεόσοικων της Ζέας:

Στον Πλήρη Οδηγό του Πειραιώς του έτους 1906-1907, στην ενότητα "Τι δύναται να ιδή αρχαιολογικώς ο ξένος εν Πειραιεί" αναφέρονται περί των νεώσοικων της Ζέας τα εξής: "Λείψανα τούτων ικανά σώζονται κατά την ανατολικήν παραλίαν της Ζέας (Πασαλιμάνι), εντεύθεν της συνοικίας Τσίλλερ, πέραν της παραλιακής οδού και εν τη θαλάσση. Ενταύθα πρό της οικίας του κ. Σολωμού και εν τω παρακειμέν γηπέδω φαίνεται και το τελευταίο τείχος αυτών και το τέρμα της εσχάρας και η σειρά των εκατέρωθεν ταύτης κιόνων, των υποβασταζόντων την στέγην. Και επί της αντίκρυ παραλίας εφάνησαν ίχνη τοιούτων νεωσοίκων και καθ'όλην την έκτασιν αυτής, και προς τα δεξιά της οδού της αγούσης εις το Νοσοκομείον (σσ. Τζάνειο Νοσοκομείο) ο τελευταίος αυτών τοίχος φαίνεται πέραν κατά στόμιον του λιμένος φαίνονται ίχνη αυτών εν τω βράχω τετμημένων." 

Στο ίδιο κείμενο γίνεται αναφορά και στους αντίστοιχους νεώσοικους του Μικρολίμανου: "Νεώσοικων ίχνη ικανά φαίνονται εν τω λιμένι της Μουνιχίας (Φανάρι ή του Κουμουνδούρου), προς τε την βορείαν παραλίαν και προς το νότιον μέρος αυτού. Μετά δε την γενόμενην ανασκαφήν και κατά το μέσον παρά την παραλιακήν οδόν ανεφάνησαν και εκεί εν σειρά οι νεώσοικοι, ως και εν τη Ζέα".

• Το υπόγειο της πολυκατοικίας της οδού Σηραγγείου 1

Στη συμβολή της οδού Σηραγγείου 1 με την παραλιακή ακτή Τρύφωνος Μουτζόπουλου (ή Μουτσόπουλου) υψώνεται η κάτωθι εικονιζόμενη μεταπολεμική πολυκατοικία, στο υπόγειο τμήμα της οποίας, εντός διαμορφωμένου χώρου, υφίστανται κάποια ελάχιστα υπολείμματα των προαναφερόμενων αρχαίων νεώσοικων του πειραϊκού ναυστάθμου της Ζέας.

Οι δυο εικονιζόμενες πινακίδες πληροφοριών επί της ακτής Τρύφωνος Μουτζοπούλου είναι σαφείς:

Ο εν λόγω χώρος, ο οποίος προφανέστατα βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, φωτίζεται, έστω και υποτυπωδώς, προβάλλοντας τα αρχαία ευρήματα ανάμεσα στις κολώνες-θεμέλια του πολυόροφου κτίσματος:

   

Ειρήσθω εν παρόδω, η οδός Σηραγγείου, στην άλλη της άκρη, τερματίζει στο "εν Πειραιεί" Σηράγγειο, στην παραλία της Καστέλλας, το οποίο αποτελεί ίσως ένα από τα αρχαιότερα μνημεία της πόλης του Πειραιά, παρόλο που εδώ και δεκαετίες απαξιώνεται συστηματικά.

Για τους νεώσοικους της αρχαίας Ζέας υπάρχουν πάμπολλες έρευνες, μελέτες δοκίμια, συγγράμματα, βιβλία και απόψεις. Μεγάλες προσπάθειες κατά καιρούς έχουν γίνει από ξένα αρχαιολογικά ινστιτούτα, φορείς κ.α. Πολλά χρήσιμα στοιχεία και πληροφορίες μπορεί κανείς να διαβάσει στην εξαιρετική ιστοσελίδα του Zeas Harbour Project, μιας επιστημονικής - ερευνητικής προσπάθειας που ξεκίνησε το 2002, από Δανούς ερευνητές υπό την αιγίδα επισήμων φορέων, περιλαμβάνονταν χερσαίες και υποβρύχιες ανασκαφές. Η προσπάθεια αυτή αφορά τους νεώσοικους όχι μόνο της αρχαίας Ζέας αλλά και της αρχαίας Μουνιχίας.

• Η οικία Τζιβανιώτη και τα υπολείμματα των νεώσοικων της Ζέας.

Σε απόσταση αναπνοής από το υπόγειο της προαναφερόμενης πολυκατοικίας υψώνεται ο γνωστός πέτρινος πύργος του Πασαλιμανιού, η οικία Σολωμού - μετέπειτα Τζιβανιώτη.

Στην κάτωθι ασπρόμαυρη φωτογραφική καταγραφή η οποία τοποθετείται χρονικά περί τις αρχές του 20ου αιώνα, παρατηρούμε υπολείμματα των νεώσοικων της Ζέας στο οικόπεδο έναντι της οικίας Τζιβανιώτη, εκεί όπου στις μέρες μας (21ος αιώνας) βρίσκεται ο ανθισμένος κήπος του πύργου. Οι εικονιζόμενες αρχαιοελληνικές στήλες ομοιάζουν φοβερά με τις αντίστοιχες στήλες που φυλάσσονται στο υπόγειο της πολυκατοικίας που βρίσκεται στην ακριβώς απέναντι γωνία.

• Στην οδό Θρασυβούλου

Μερικές εκατοντάδες μέτρα μακρύτερα, όχι πλέον επί του παραλιακού μετώπου, αλλά στη συμβολή της οδού Ουίλσωνος με την οδό Θρασυβούλου, πίσω από κάποιες προστατευτικές λαμαρίνες, στο οικόπεδο όπου παλαιότερα υφίστατο κτίριο στο οποίο στεγάστηκε μεταπολεμικά το 28ο Δημοτικό Σχολείο Πειραιά, στις αρχές της δεκαετίας του 2010 υπήρχαν σαφείς ενδείξεις αρχαιολογικών ευρημάτων:

 

 

Αν παρατηρήσει κάποιος προσεκτικά έναν χάρτη του Πειραιά, θα αντιληφθεί πως το ως άνω οικόπεδο βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την θαλάσσια περιοχή όπου έχει οριοθετηθεί η ύπαρξη των αρχαίων Νεώσοικων της Ζέας. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι, η οδός Ουίλσωνος τέμνεται με την προαναφερόμενη οδό Σηραγγείου, η οποία καταλήγει, όπως άλλωστε και η οδός Θρασυβούλου, στον παραλιακό δρόμο της Ζεας, την ακτή Τρύφωνος Μουτζοπούλου. Δίχως άλλο λοιπόν, τα εικονιζόμενα αρχαιολογικά ευρήματα σχετίζονται με κάποιον τρόπο με τους αρχαίους νεώσοικους της Ζέας.

Αντί επιλόγου, μια φωτογραφία από την αρχή του καλοκαιριού του έτους 2021, με την τριήρη "Ολυμπιάς" να βρίσκεται δεμένη πλησίον του σημείου όπου κατά την αρχαιότητα υπήρχαν οι υπό εξέτασιν νεώσοικοι της Ζέας.

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Η Σκευοθήκη του Φίλωνος

Ο Πέτρινος Πύργος στο Πασαλιμάνι

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων.

Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• "Ο Πειραιεύς", Χρήστου Θ. Πανάγου, Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Πειραιώς, 1995
• Οδηγοί Πόλεως - Συλλεκτικοί Χάρτες

Φωτογραφίες:

• Οι ιστορικές φωτογραφίες παρατίθενται για εκπαιδευτικούς σκοπούς - κάθε νόμιμο δικαίωμα ανήκει στους νομίμους κατόχους αυτών.
• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.