ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

Προσεγγίζοντας πεζός την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, μια περίεργη μίξη συναισθημάτων με κυρίευσε: δέος αλλά και απογοήτευση, συγκίνηση αλλά και θυμός. 

Παρατηρώντας κάποιος την πάλαι ποτέ εκκλησία της Αγίας Σοφίας, νυν Μουσείο (Ayasofya Müzesi), από την πλατεία έξωθεν αυτής, αντιλαμβάνεται εύκολα ότι οι διάφορες κατασκευές που έχουν προστεθεί πέριξ του ιερού ναού έχουν μεταλλάξει σε πολύ μεγάλο βαθμό την αρχική εξωτερική του όψη. Στο δε εσωτερικό της κάποτε Μεγάλης Εκκλησίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τα ισλαμικά σύμβολα, οι καλυμμένοι τοίχοι, η έλλειψη χριστιανικών παραστάσεων και συμβόλων και οι σκαλωσιές δίδουν την εντύπωση ενός άδειου και απρόσωπου χώρου. 

Πίσω όμως από τους ασβεστωμένους τοίχους και τις σκαλωσιές, σε κάποιο σημεία της Αγίας Σοφίας, ορισμένα διασωθέντα μωσαϊκά και τοιχογραφίες / αγιογραφίες παραμένουν εκεί, αμίλητοι φύλακες των ενδόξων χρόνων του Βυζαντίου. 

Ως γνωστόν, η εκκλησία της Αγίας Σοφίας είχε διακοσμηθεί με πλήθος αγιογραφιών και τοιχογραφιών κατά το πέρασμα των χρόνων στα πρώτα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η συντριπτική πλειοψηφία των τοιχογραφιών αυτών απεικόνιζαν πρόσωπα της Ορθόδοξης Χριστιανικής θρησκείας (Χριστός, Παναγία, Άγιοι κτλ) καθώς και αυτοκράτορες / αυτοκράτειρες. Η τύχη των πρώτων αγιογραφιών της Αγίας Σοφίας αγνοείται καθώς οι περισσότερες εξ αυτών καταστράφηκαν κατά την περίοδο της Εικονομαχίας, περίοδο κατά την οποία ξέσπασε θεολογική και πολιτική διαμάχη αναφορικά με τη λατρεία των χριστιανικών εικόνων. Μετά το τέλος αυτής της ταραγμένης περιόδου που διήρκεσε σχεδόν έναν αιώνα, η Αγία Σοφία διακοσμήθηκε εκ νέου και κατά τη διάρκεια των αιώνων διάφοροι αυτοκράτορες και αυτοκράτειρες πρόσθεσαν ή τροποποίησαν τον εσωτερικό διάκοσμο του ναού. Κατά την πρώτη πτώση της Πόλης στους Φράγκους στα χρόνια της Τέταρτης Σταυροφορίας, ο ιερός ναός της Αγίας Σοφίας λεηλατήθηκε - όπως και άλλα κτίρια της Πόλης - και πολλές τοιχογραφίες αφαιρέθηκαν και μεταφέρθηκαν στην Βενετία. Μετά την Άλωση του 1453, ο ιερός ναός μετατράπηκε σε τζαμί και πολλές τοιχογραφίες/μωσαϊκά αφαιρέθηκαν, καταστράφηκαν ή ασβεστώθηκαν. 

Όταν τα αδέλφια Fosatti, o Gaspare (1809-1883) και ο Giuseppe (1822-1891), αμφότεροι Ιταλό-Ελβετικής καταγωγής αρχιτέκτονες, ανέλαβαν κατά την περίοδο του Σουλτάνου Abdülmecid την ανακαίνιση της Αγίας Σοφίας (1847), πολλά μωσαϊκά και τοιχογραφίες της Βυζαντινής περιόδου αποκαλύφθηκαν και καταγράφηκαν. Δυστυχώς πολλά εξ'αυτών, στη συνέχεια, καταστράφηκαν, αφαιρέθηκαν ή καλύφθηκαν εκ νέου. Κατά το έτος 1931, μια νέα προσπάθεια ανακαίνισης της Αγίας Σοφίας έλαβε χώρα υπό τις οδηγίες του Αμερικανού αρχαιολόγου Thomas Whittemore (1871-1950), ο οποίος συνδεόταν με προσωπική φιλία με τον Mustafa Kemal Ataturk. Ο τελευταίος, τρία χρόνια αργότερα (1934) αποφάσισε την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε Μουσείο, χρήση την οποία έχει μέχρι τις ημέρες μας.

Ακολουθεί μια φωτογραφική καταγραφή των κυριότερων χριστιανικών τοιχογραφιών της Αγίας Σοφίας όπως τα κατέγραψα επισκεπτόμενος την Κωνσταντινούπολη τον Δεκέμβρη του 2015: 

• "Ένθρονος Χριστός" και ο Λέων ΣΤ'

Μέσα σε μια καμάρα, στο τύμπανο του τόξου της κεντρικής πύλης του εσωνάρθηκα, βρίσκεται ένα ψηφιδωτό το οποίο τοποθετείται χρονικά περί τον 10ο ή 11ο αιώνα και το οποίο αποκαλύφθηκε κατά τις προαναφερθείσες εργασίες ανακαίνισης της Αγίας Σοφίας στις αρχές της δεκαετίας του 1930.  Η εν λόγω τοιχογραφία παριστάνει τον ένθρονο Χριστό Παντοκράτορα ενώ στο υποπόδιό του βρίσκεται γονατιστός ο αυτοκράτωρ Λέων ΣΤ' ο Σοφός (περίοδος βασιλείας 886-912 μ.Χ.). Παρατηρώντας την εικόνα, διακρίνουμε ότι ο Χριστός ευλογεί με το δεξί χέρι του ενώ με το αριστερό βαστά ανοικτό το Ευαγγέλιο, το οποίο ακουμπά στο γόνατό του, στο οποίο αναγράφεται η φράση "Ειρήνη υμίν. Εγώ ειμί το φως του κόσμου". Στα δεξιά και στα αριστερά του Χριστού εικονίζονται αντιστοίχως η Παναγία σε στάση δεήσεως και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ με σκήπτρο στο χέρι.

• "Ένθρονη Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα"

Στο κέντρο του δυτικού ημιθόλιου της Αγίας Σοφίας αποκαλύφθηκε το 1894 η κάτωθι τοιχογραφία της ένθρονης Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας (με τον Ιησού Χριστό στην αγκαλιά της). Η εν λόγω τοιχογραφία τοποθετείται χρονικά περί τον 9ο μ.Χ. αιώνα και αποτελεί σημαντικό δείγμα έργου  που δημιουργήθηκε μετά την τεταμένη περίοδο της Εικονομαχίας.

Λεπτομέρεια της ένθρονης Θεοτόκου της Βρεφοκρατούσας:

• Η παράσταση της Δεήσεως

Η ψηφιδωτή σύνθεση της Δεήσεως, στο υπερώο της Αγίας Σοφίας, είναι ένα έργο το οποίο τοποθετείται χρονικά στα πρώτα χρόνια της ανάκτησης της Πόλης από τους Βυζαντινούς το 1261 μ.Χ., το οποίο εικονίζει εν τω μέσω τον Παντοκράτορα Ιησού Χριστό και εκατέρωθεν αυτού τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και την Αειπάρθενο Μαρία. Παρόλο που υπάρχουν διάφορες εκδοχές και απόψεις σχετικά με την ακριβή χρονολόγηση του έργου, οι περισσότεροι συναινούν πως είναι του 13ου αιώνα. 

 

Η παράσταση της Δεήσεως αποτελεί ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά δείγματα της Βυζαντινής τεχνοτροπίας κατά τη διάρκεια της Αναγεννησιακής περιόδου:

 

Φωτογραφικές λεπτομέρειες από την παράσταση της Δεήσεως: 

• "Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα" και Αυτοκράτορας Ιωάννης Β' Κομνηνός

Βαδίζοντας στο υπερώον (γυναικωνίτης) της Αγίας Σοφίας, ο επισκέπτης δύναται να θαυμάσει το εξαιρετικής τεχνοτροπίας ψηφιδωτό της "Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας", πλαισιωμένης από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Κομνηνό και την Ειρήνη την Ουγγαρέζα. 

Η κατασκευή του εν λόγω ψηφιδωτού τοποθετείται χρονικά στις αρχές του 12ου αιώνα μ.Χ., πιθανότατα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιωάννη Β' Κομνηνού.

Ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός (13 Σεπτεμβρίου 1087 - 8 Απριλίου 1143), της γνωστής δυναστείας των Κομνηνών, διαδέχθηκε τον πατέρα του Αλέξιο Α΄ Κομνηνό στον θρόνο και βασίλεψε από το 1118 μέχρι το θάνατό του 1143, όντας ευρύτερα γνωστός στους υπηκόους του ως ο "Καλοϊωάννης". Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, ο Καλοϊωάννης υπήρξε ο καλύτερος εκ των Κομνηνών, χαρακτηριζόμενος από σύνεση, ενεργητικότητα, γενναιότητα και καλοσύνη. Η βασιλεία του βέβαια χαρακτηρίστηκε από ατέρμονες στρατιωτικές επιχειρήσεις για την επανάκτηση του ελέγχου στις επαρχίες της Μικράς Ασίας σε συνδυασμό με διάφορες διπλωματικές κινήσεις σε πολλαπλά μέτωπα της Αυτοκρατορίας (Βαλκάνια, δυτικό μέτωπο κ.ο.κ). Στο μωσαϊκό του 12ου αιώνα, ο Ιωάννης Β' Κομνηνός εικονίζεται με ένα πουγκί χρυσό στα χέρια του, το οποίο συμβόλιζε τις δωρεές του προς τον ιερό ναό της Αγίας Σοφίας.

Ο Ιωάννης Β' Κομνηνός νυμφεύτηκε την Πιρόσκα (η οποία μετονομάστηκε σε Ειρήνη) των Άρπαντ, κόρη του Λαδισλάου A' βασιλιά της Ουγγαρίας και απέκτησαν μαζί οκτώ τέκνα. Η Ειρήνη η Ουγγαρέζα, η οποία απεικονίζεται με ξανθά μαλλιά και ανοιχτόχρωμα μάτια, επίσης κρατάει στα χέρια της έναν πάπυρο, ο οποίος συμβολίζει σχετική δωρεά προς τον ιερό ναό της Αγίας Σοφίας.

Η Παναγία βρίσκεται ενδιάμεσα του αυτοκρατορικού ζεύγους κρατώντας στην αγκαλιά της τον Ιησού Χριστό ο οποίος με το δεξί του χέρι ευλογεί, ενώ στην αριστερά του χείρα κρατά επίσης πάπυρο.

• "Ένθρονος Χριστός" και η Αυτοκράτειρα Ζωή η Πορφυρογέννητη

Συνεχίζοντας την περιήγηση στο νότιο υπερώον (γυναικωνίτης) της Αγίας Σοφίας, ο επισκέπτης συναντά ακόμη ένα ψηφιδωτό το οποίο τοποθετείται χρονικά στις αρχές του 11ου αιώνα και παριστάνει τον ένθρονο Χριστό ανάμεσα στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ' τον Μονομάχο και την Αυτοκράτειρα Ζωή την Πορφυρογέννητη, οι οποίοι αμφότεροι προσφέρουν δώρα.

Σύμφωνα με τις διαθέσιμες ιστορικές πηγές, τα κεφάλια των μορφών του υπό εξέταση ψηφιδωτού φέρεται να αντικατέστησαν τα κεφάλια παλαιότερου ψηφιδωτού το οποίο απεικόνιζε εκ νέου την Αυτοκράτειρα Ζωή και τον πρώτο της σύζυγο Ρωμανό Γ' Ανάργυρο.

Η Ζωή η Πορφυρογέννητη (circa 978 – Ιούνιος 1050) έχει χαρακτηριστεί ως η πλέον ερωτομανής Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου, η οποία προσέφερε τον θρόνο της Αυτοκρατορίας στους τρεις διαδοχικούς της συζύγους, τον Αυτοκράτορα Ρωμανό Γ' τον Αργυρό, τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ Δ' τον Παφλαγόνα και τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ' τον Μονομάχο. Εξαιρετικά ματαιόδοξη η Ζωή, φέρεται να είχε μετατρέψει τα δωμάτια των ανακτόρων σε εργαστήρια κατασκευής καλλυντικών, αρωμάτων και αλοιφών. Παρόλο που στο υπό εξέταση ψηφιδωτό της αποδίδονται όμορφα χαρακτηριστικά, η ίδια ήταν άνω των 60 ετών όταν αυτό κατασκευάστηκε.

 

Ο Κωνσταντίνος Θ΄ (1000 - 11 Ιανουαρίου 1055), γνωστός ως Κωνσταντίνος ο Μονομάχος, διατέλεσε αυτοκράτορας του Βυζαντίου από τις 11 Ιουνίου του 1042 έως τις 11 Ιανουαρίου 1055. Η Αυτοκράτειρα Ζωή, μετά την φυγή του Μιχαήλ Ε' έσπευσε να νυμφευθεί τον Κωνσταντίνο τον Μονομάχο - τον οποίον ανακάλεσε για αυτόν τον λόγο από την εξορία του στην Λέσβο - ώστε να τον αναγορεύσει Βασιλέα και μέσω αυτού να συνεχίσει να κυβερνά ανενόχλητη δίχως να επηρεάζεται από την παρουσία της αδελφής της Θεοδώρας. Κατ'αυτόν τον τρόπο λοιπόν, η Ζωή η Πορφυρογέννητη παντρεύτηκε τον Κωνσταντίνο τον Μονομάχο και την επομένη - 11 Ιουνίου 1042 - τον έστεψε Βασιλέα.

 

Ο Ιησούς Χριστός, καθήμενος σε στολισμένο θρόνο στο μέσον του ψηφιδωτού, φορά ένα μπλε σκούρο ένδυμα, ευλογεί με το δεξί του χέρι ενώ με το αριστερό κρατάει το Ευαγγέλιο.

• Τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ

Στη βάση του τρούλου της Αγίας Σοφίας, υπήρχαν οι φιγούρες τεσσάρων εξαπτέρυγων αγγέλων (Σεραφείμ). Μετά την Άλωση της Πόλης και κατά τη διάρκεια της περιόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τα πρόσωπα των εξαπτέρυγων καλύφθηκαν με χρήση μεταλλικών τμημάτων και γύψου. 

Οι εργασίες αποκατάστασης των τελευταίων χρόνων έχουν αποκαλύψει το πρόσωπο ενός εκ των τεσσάρων αγγέλων: 

• Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος

Στρέφοντας το βλέμμα προς τα ψηλά, κάτω από τα παράθυρα στο βόρειο τύμπανο, ξεχωρίζουν οι τοιχογραφίες του Αγίου Ιωάννου του Χρυσόστομου και του Αγίου Ιγνατίου του Θεοφόρου οι οποίες χρονολογούνται περί τον 9ο - 10ο π.Χ. αιώνα. Αμφότεροι εμφανίζονται να ευλογούν με το δεξί τους χέρι ενώ στο αριστερό κρατούν την Αγία Γραφή. Εκτός από τις δυο προαναφερόμενες μορφές, διασώζεται επίσης η τοιχογραφία του Ιγνατίου του Νεώτερου (Κωνσταντινούπολη, 798 – 23 Οκτωβρίου 877), ο οποίος θεωρείται Άγιος τόσο από την Ορθόδοξη όσο και από την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία και διετέλεσε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 846 έως το 858 και από το 867 έως το 877.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, γνωστός και ως Ιωάννης της Αντιόχειας, ένας εκ των Τριών Ιεραρχών της Ορθοδόξου Εκκλησίας γεννήθηκε στην Αντιόχεια της Συρίας (circa 344-354) και έδρασε τόσο στη γενέτειρά του όσο και την Κωνσταντινούπολη διακρινόμενος για το ποιμαντικό και φιλανθρωπικό του έργο. Η αγιογραφία του Ιωάννη του Χρυσοστόμου όπως διακρίνεται πίσω από τις σκαλωσιές στην Αγία Σοφία:

Ο γεννημένος στην Συρία Ιγνάτιος Αντιοχείας, γνωστός και ως Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, (circa 50 - circa 98-117) υπήρξε ο δεύτερος επίσκοπος Αντιοχείας, διάδοχος του Ευοδίου. Η αγιογραφία του Ιγνατίου του Θεοφόρου στην Αγία Σοφία:

Πέραν των προαναφερόμενων, στην Αγία Σοφία υφίστανται και άλλες διασωθείσες τοιχογραφίες / αγιογραφίες οι οποίες είτε δεν είναι προσβάσιμες είτε είναι δύσκολο να εντοπιστούν όπως λ.χ. η τοιχογραφία του Αυτοκράτορα Αλέξανδρου.

Διαβάστε τα παρακάτω ιστορικά / φωτογραφικά θέματα από τις επισκέψεις μου στην Πόλη:

Το νοσταλγικό τραμ της Μεγάλης Οδού του Πέραν

Η υπόγεια βασιλική δεξαμενή του Ιουστινιανού

Στο Τζαμί του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή

Ο Ιερός Ναός της Αγίας Τριάδας Σταυροδρομίου

Ο Πύργος του Γαλατά

Στην φωτόλουστη Αγία Ειρήνη

Επίσκεψη στο Gulhane Parki

Στην οδό Kumbaraci

Η στοά του Χρηστάκη Ζωγράφου

Το υπόγειο Tunel από το Karakoy στο Beyoglu

Η έπαυλις της οικογένειας Sarica

Η αιγυπτιακή αγορά των μπαχαρικών

Η στοά της Συρίας

Μια βραδιά στους δερβίσηδες

Το Ναυτικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης (Deniz Musezi)

Οι γάτες της Κωνσταντινούπολης

Με ποδήλατο στην Πρίγκηπο

Κρουαζιέρα στα Πριγκηπόνησα

Το νοσταλγικό τραμ Kadikoy-Moda

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν από τις κάτωθι πηγές:

• Hagia Sophia
• Mosaics of Hagia Sophia - Hagia Sophia Musezi
• Wikipedia - Αγία Σοφία

Φωτογραφίες:

• Όλες οι φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.