ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

Στον ραγδαία αναπτυσσόμενο βιομηχανικό Πειραιά των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, ο ολοένα αυξανόμενος πληθυσμός είχε επιφέρει τον κορεσμό του πρώτου νεκροταφείου της πόλης το οποίο βρισκόταν στη συνοικία του Αγίου Διονυσίου και αδυνατούσε πλέον να ανταποκριθεί στις ανάγκες των νέων συνθηκών. Άλλωστε, η άλλοτε μακρινή περιοχή του Αγίου Διονυσίου μετά τις συνεχείς επεκτάσεις του Σχεδίου Πόλης είχε σταδιακά ενσωματωθεί στην πόλη του Πειραιώς, της οποίας τα γεωγραφικά όρια εξαπλώνονταν διαρκώς. 

Κατ'αυτόν τον τρόπο, η ανάγκη για τη μεταφορά του νεκροταφείου σε άλλη κατάλληλη εξοχική τοποθεσία εκτός κέντρου της πόλεως συζητείτο στα Δημοτικά Συμβούλια του Πειραιώς ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1870, δίχως βέβαια ο Δήμος να προχωρεί σε κάποια λύση. Στις αρχές της δεκαετίας του 1880, στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιώς, πέραν του νεκροταφείου του Αγίου Διονυσίου - στο οποίο ενταφιάζονταν εκτός από τους Ορθοδόξους και οι Καθολικοί Χριστιανοί της πόλεως - υφίσταντο, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, το Οθωμανικό Νεκροταφείο στην περιοχή της Παλαιάς Κοκκινιάς για τον ενταφιασμό των Μουσουλμάνων και το Γαλλικό Νεκροταφείο (Μνήμα του Γάλλου) στο νέο Φάληρο όπου είχαν ενταφιαστεί οι νεκροί της φονικής χολέρας που έπληξε την Αθήνα και τον Πειραιά το 1854.

Κατά το έτος 1889, επί δημαρχίας Θεόδωρου Ρετσίνα, κατόπιν σχετικής απόφασης του Δημοτικού Συμβουλίου, αποφασίστηκε η αγορά ενός γηπέδου (οικοπέδου) ιδιοκτησίας Μ. Σιμόπουλου συνολικής επιφανείας 48,452 στρεμμάτων στην περιοχή της Ευγένειας ώστε να χρησιμοποιηθεί ως δημοτικό νεκροταφείο. Ένα χρόνο αργότερα (έτος 1890) δημοπρατήθηκε η περιτοίχιση του νέου νεκροταφείου και η κατασκευή κατάλληλου δρόμου για την ένωση με την πόλη του Πειραιά. Κατά το έτος 1892 έλαβε χώρα η κατασκευή της κυρίας εισόδου του νέου κοιμητηρίου ενώ κατά την περίοδο 1893-1894 οικοδομήθηκε ο θάλαμος νεκροψιών. Την ίδια χρονιά, ο Δήμος Πειραιώς ενέκρινε πίστωση για την κατασκευή ιερού ναού εντός του νέου κοιμητηρίου και αργότερα ανατέθηκε στον αγιογράφο Παντ. Ζωγράφο η αγιογράφηση 12 εικόνων για τον ιερό ναό της Αναστάσεως. Κατά το έτος 1896, ο Δήμος Πειραιώς ενέκρινε νέα πίστωση για την περίφραξη του νέου νεκροταφείου της πόλης και το 1897 εγκρίθηκαν νέα έργα εκβραχισμού και επιχωμάτωσης. Όπως μπορεί κανείς να παρατηρήσει, η πλειοψηφία των έργων που αφορούσαν το νέο νεκροταφείο της Αναστάσεως έλαβαν χώρα επί δημαρχίας του Θεόδωρου Ρετσίνα, ο οποίος διετέλεσε Δήμαρχος Πειραιώς από το 1887 έως το 1895 πρωτοστατώντας στη δημιουργία του νέου κοιμητηρίου. Το Δημοτικό Συμβούλιο του Πειραιά, στις 10 Μαρτίου του 1904 αποφάσισε να θέσει σε λειτουργία το νέο νεκροταφείο της Αναστάσεως με τα επίσημα εγκαίνια να ορίζονται για την Κυριακή 11η Απριλίου του 1904 (Κυριακή του Θωμά).

Απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου Πειραιώς περί λειτουργίας νέου νεκροταφείου - 10.03.1904

Ο Ημερήσιος Τύπος της εποχής κάλυψε τα εγκαίνια του ναού του νέου νεκροταφείου από τον Μητροπολίτη Αθηνών Θεόκλητο στις 11 Απριλίου του 1904, παρουσία των δημοτικών αρχών της πόλης και του τότε Δημάρχου Παύλου Δαμαλά , των στρατιωτικών, λιμενικών και αστυνομικών αρχών της πόλεως, λοιπών επισήμων και πλήθους κόσμου με σχετικές καταχωρήσεις όπως οι παρακάτω: 

Εγκαίνια ναού νέου νεκροταφείου Πειραιώς - 11.04.1904

Παρασκήνιο υπήρξε στο θέμα της ονομασίας του ναού του νέου Νεκροταφείου: αρχικά υπήρχε η σκέψη και η επιθυμία ο νέος ναός του κοιμητηρίου να ονομαστεί "Άγιος Δημήτριος". Εν τέλει όμως επικράτησε η ονομασία που ισχύει μέχρι σήμερα (εκκλησία της Αναστάσεως). Παρόλο που η λειτουργία του νεκροταφείου αναμενόταν να ξεκινήσει εντός του μηνός Απριλίου του 1904, εντούτοις διάφορα διαδικαστικά θέματα και κωλυσιεργίες ανέβαλαν τη χρήση του για πέντε ολόκληρα χρόνια, ήτοι μέχρι το έτος 1909!

Εγκαίνια ναού νέου νεκροταφείου Πειραιώς - 11.04.1904

Ο ιερός ναός της Αναστάσεως του Κυρίου, στο ομώνυμο νεκροταφείο της Αναστάσεως, όπως καταγράφηκε στα μέσα της δεκαετίας του 2010. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στις σελίδες του Πλήρους Οδηγού του Πειραιώς του 1906-1907, ο "εν τω νέω νεκροταφείω ιερός ναός" καταγράφεται ως "Άγιος Τρύφων και Ανάστασις".

Μετά τη λειτουργία του νέου νεκροταφείου ακολούθησαν αρκετές τροποποιήσεις του αρχικού σχεδίου καθώς και επεκτάσεις αυτού, ενώ παραχωρήθηκε χώρος για τον ενταφιασμό τόσο των Καθολικών Χριστιανών του Πειραιά όσο και των Ρώσων.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, στο νέο νεκροταφείο της Αναστάσεως, μεταφέρθηκαν πλήθος μνημάτων και οικογενειακών τάφων από το παλαιότερο νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου το οποίο αργότερα απαλλοτριώθηκε. Η μεταφορά των μνημάτων αποτελούσε μια συνήθη πρακτική ιδίως στα χωριά όταν ένα νέο κοιμητήριο εγκαινιαζόταν εις αντικατάστασιν ενός παλαιότερου. Στον Πειραιά όμως, με νωπές ακόμη τις μνήμες πολλών επιδημιών μεταδοτικών ασθενειών, η ανακομιδή των οστών και η μεταφορά του νεκροταφείου από τον Άγιο Διονύσιο στην Ανάσταση συνάντησε πολλές αντιδράσεις. Κατά τη μεταφορά των παλαιότερων μνημάτων από το παλαιό νεκροταφείο στο νέο, αρκετά μνήματα καταστράφηκαν ενώ σε άλλες περιπτώσεις, μετά από χρόνια, οι πλάκες στους οικογενειακούς τάφους χαράχτηκαν εκ νέου με τα στοιχεία των νέων ιδιοκτητών καθώς η αλλαγή ιδιοκτησίας - μεταπώληση των οικογενειακών τάφων δεν ήταν κάτι το σπάνιο.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στον Μέγα Οδηγό Πειραιώς του 1928-1929, το Νεκροταφείο της Αναστάσεως, προς το ΒΔ άκρο της πόλης, λειτουργούσε υπό τον έφορο του Δήμου Π. Παπαγιαννόπουλο. Στον ίδιο Οδηγό γινόταν επίσης μνεία στο ιδιωτικό κοιμητήριο των Αγίων Ανάργυρων, παρά την Παλαιάν Κοκκινιάν, ενώ αξιομνημόνευτη ήταν η επισήμανση πως το νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου είχε καταργηθεί.

Τα νεκροταφεία του Πειραιά - Μέγας Οδηγός Πειραιώς 1928-1929

• Φωτογραφικό Οδοιπορικό στο Νεκροταφείο της Αναστάσεως

Η πρόσβαση στο Νεκροταφείο της Αναστάσεως από τον Πειραιά επιτυγχάνεται διαμέσου της οδού Αναπαύσεως, η οποία άρχεται από το ύψος της παλαιάς συνοικίας του Αγίου Διονυσίου, στο ύψος των γραμμών του λαρισαϊκού σιδηροδρόμου, καταλήγοντας στην κεντρική πύλη του υπό εξέτασιν κοιμητηρίου. 

Στην κάτωθι ασπρόμαυρη αρχειακή καταγραφή δια χειρός του Γάλλου στρατιωτικού φωτογράφου Pierre Machard, η οποία έχει ημερομηνία λήψεως την 3η Μαΐου του έτους 1917, καταγράφεται η αγνώριστη οδός Αναπαύσεως και η κεντρική πύλη του νεκροταφείου της Αναστάσεως, σε μια σαφώς ερημική και ακατοίκητη περιοχή:

Χρησιμοποιώντας ως βάση την ως άνω ασπρόμαυρη αρχειακή λήψη του έτους 1917, παρουσιάζουμε την κάτωθι σύνθεση/αντιπαραβολή του Πειραιά του "χθες" με το "σήμερα" (2015):

Βαδίζοντας ο επισκέπτης στον κύριο διάδρομο του Νεκροταφείου της Αναστάσεως, από την κεντρική πύλη επί της οδού Αναπαύσεως μέχρι τον ιερό ναό της Αναστάσεως και πέριξ αυτού, δύναται να παρατηρήσει μια σειρά οικογενειακών τάφων που αντανακλούν την οικονομική ευμάρεια του ραγδαία αναπτυσσόμενου έμπορο-βιομηχανικού Πειραιά των τελών του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα. Επιφανείς προσωπικότητες της πόλης, έμποροι, βιομήχανοι, πολιτικοί, στρατιωτικοί, ιατροί, πλούσιοι αστοί κ.α. επέλεγαν γνωστούς καλλιτέχνες της εποχής για την κατασκευή των ταφικών τους μνημείων, τα οποία τοποθετούνταν σε περίοπτη θέση εντός του νεκροταφείου ώστε να εξασφαλιστεί η αιώνια υστεροφημία τους! Τα σπουδαιότερα ταφικά μνημεία του Νεκροταφείου της Αναστάσεως βρίσκονται στον κεντρικό διάδρομο που οδηγεί στην εκκλησία της Αναστάσεως και στην πλατεία που δημιουργείται πέριξ αυτής δίχως βέβαια να λείπουν πολύ αξιόλογα παλαιά μνήματα και οικογενειακοί τάφοι και στα ενδότερα των διαφόρων τομέων του κοιμητηρίου.

Τον Μάιο του 1917, ο προαναφερθείς Γάλλος στρατιωτικός φωτογράφος Pierre Machard κατέγραψε φωτογραφικά το προαναφερθέν τμήμα του κεντρικού διαδρόμου του νεκροταφείου του Πειραιά με φόντο τον ιερό ναό της Αναστάσεως:

Στις μέρες μας (21ος αιώνας), σταθήκαμε και φωτογραφίσαμε από το ίδιο σημείο, παρουσιάζοντας την ακόλουθη σύνθεση/αντιπαραβολή του Πειραιά του "χθες και του σήμερα":

Εν συνέχεια, παρατίθενται ορισμένα ενδεικτικά ταφικά μνημεία από ένα σύντομο φωτογραφικό οδοιπορικό στο Νεκροταφείο της Αναστάσεως:

Το ταφικό μνημείο της γνωστής οικογενείας βιομηχάνων - ποτοποιιών Μεταξά: 

Ταφικό μνημείο της οικογενείας του αλευροβιομηχάνου Παναγιώτη Πατσιάδη (Καλάβρυτα 1847, Πειραιάς 1909):

Οίκος της εξ Ύδρας καταγόμενης οικογενείας του Δήμου Βροντίση:

Ταφικό μνημείο της οικογενείας Σκλαβούνου στην οποία διακρίνεται προτομή του βιομηχάνου Ιωάννη Σκλαβούνου:

Ταφικό μνημείο της οικογενείας Κολοσούκα:

Οίκος του Ιωάννη Μ. Μπαρμπαρέσου, της γνωστής οικογενείας ποτοποιών.

Το ταφικό μνημείο της οικογενείας του μακροβιότερου Δημάρχου Πειραιώς Τρύφωνος Μουτζόπουλου:

Το ταφικό μνημείο της οικογενείας Ρετσίνα όπου διακρίνονται οι επιστύλιες προτομές του Αλέξανδρου Γ. Ρετσίνα και της Ελισάβετ Α. Ρετσίνα:

Το ταφικό μνημείο της οικογενείας Καζανόβα:

Τα ταφικά μνημεία των Σκωτσέζων John McDowall και William Barbur.

Το ταφικό μνημείο της οικογενείας Σκυλίτση:

Στο σημείο αυτό οφείλουμε να σταθούμε στον κεντρικό διάδρομο του νεκροταφείου της Αναστάσεως όπου υφίσταται το κάτωθι εικονιζόμενο νεώτερο Μνημείο των Φονευθέντων Δημοτών κατά το Βομβαρδισμό του Πειραιά από τους "συμμάχους" (Άγγλους και Αμερικανούς) στις 11 Ιανουαρίου του 1944:

Ενδεικτικό δείγμα παλαιών μνημάτων των αρχών του 20ου αιώνα από το Νεκροταφείο της Αναστάσεως:

Όπως μπορεί κάποιος να παρατηρήσει, η τεχνοτροπία αυτών των μνημάτων ομοιάζει πολύ με τα αντίστοιχα μνήματα που έχουν απομείνει στον περίβολο του ναού του Αγίου Διονυσίου:

• Το μέλλον του νεκροταφείου της Αναστάσεως

Ως γνωστόν, το νεκροταφείο της Αναστάσεως, επισήμως έχει πάψει να λειτουργεί από το έτος 1999, μετά από την ίδρυση του νέου κοινού νεκροταφείου στην περιοχή του Σχιστού, το οποίο πρώτο-λειτούργησε στις 28.02.1998. Ο υπερκορεσμός του νεκροταφείου της Αναστάσεως και οι ανθυγιεινές συνθήκες που επικρατούσαν σε αυτό σε συνδυασμό με το γεγονός πως τα νεκροταφεία στην Ελλάδα βάσει νόμου οφείλουν να βρίσκονται σε απόσταση τουλάχιστον 250 μέτρων από το άκρο του εγκεκριμένου σχεδίου πόλεως και 100 και πλέον μέτρα από μεμονωμένες κατοικίες, οδήγησαν στην απαγόρευση νέων ενταφιασμών σε μεμονωμένους τάφους. Βέβαια, ακόμη και στις μέρες μας (21ος αιώνας), στο νεκροταφείο της Ανάστασης συνεχίζονται οι ταφές που αφορούν παλαιούς / υφιστάμενους ή νέους οικογενειακούς τάφους παρά την σχετική απαγόρευση καθώς πίσω από τις αγοραπωλησίες οικογενειακών μνημάτων "κρύβεται" ένα καλά οργανωμένο παιχνίδι συμφερόντων πολλών χιλιάδων Ευρώ.

Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι το υπό εξέτασιν Νεκροταφείο της Αναστάσεως ανήκει διοικητικά στον ενιαίο πλέον Δήμο Δραπετσώνας - Κερατσινίου - ο οποίος ειρήσθω εν παρόδω διεκδικεί τη συνολική έκταση-φιλέτο για τη δημιουργία χώρου πρασίνου - πλην όμως η διοίκηση του νεκροταφείου υπάγεται στο Δήμο Πειραιώς.

Η έκταση του Νεκροταφείου της Αναστάσεως μέσα από δυο επεξεργασμένες αεροφωτογραφίες:

Λόγω της απαγόρευσης ενταφιασμού σε νέους ατομικούς τάφους και της ταυτόχρονης συνεχούς αποκομιδής των οστών των ενταφιασμένων (άλλο ένα βάρβαρο έθιμο στο βωμό του χρήματος και του περιορισμένου χώρου), τη σήμερον ημέρα, αρκετά σημεία του νεκροταφείου της Αναστάσεως τα οποία ήταν άλλοτε γεμάτα μνήματα, παρουσιάζουν πλέον την εξής εικόνα:

Τα δε οστά που αφαιρούνται από τα μνήματα μετά τη συμπλήρωση ενός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος φυλάσσονται σε ειδικά οστεοφυλάκια τα οποία ενοικιάζει ή/και πωλεί το Νεκροταφείο έναντι τιμήματος.

Οι ως άνω λεπτομέρειες και επισημάνσεις έρχονται να προστεθούν στη γενικότερη εικόνα απαξίωσης, στην έλλειψη επαρκούς συντήρησης, στην σαφή ανεπάρκεια καθαριότητας κτλ. που χαρακτηρίζει το εγκαταλειμμένο από πολλές απόψεις νεκροταφείο της Αναστάσεως σε πολλά σημεία του οποίου υπάρχει έντονη δυσωδία από απορρίμματα, μπάζα από παλαιούς τάφους, άνθη, στεφάνια και λοιπά υλικά.

Μέσα σε αυτά τα πλαίσια υπάρχουν και εκείνοι που δικαίως ζητούν την διατήρηση του Νεκροταφείου της Αναστάσεως ως ένα μνημείο νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα ταφικά μνημεία του κοιμητηρίου της Αναστάσεως αποτελούν ουσιαστικά μια "απόδειξη" της ιστορίας της πόλης του Πειραιά και οφείλουν να προστατευτούν τόσο από ιστορικής όσο και από καλλιτεχνικής / αρχιτεκτονικής απόψεως. Το νεκροταφείο της Ανάστασης με τις κατάλληλες ενέργειες θα μπορούσε να μετατραπεί σε ένα υπαίθριο μουσείο-κοιμητήριο κατά το παράδειγμα αντίστοιχων μουσειακών κοιμητηρίων σε άλλες χώρες της Ευρώπης και του κόσμου. 

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Το πρώτο νεκροταφείο του Πειραιά στον Άγιο Διονύσιο

Το μνημειακό νεκροταφείο των Ρώσων στην Ανάσταση

Το κοιμητήριο των Καθολικών στο νεκροταφείο της Αναστάσεως

Το Οθωμανικό νεκροταφείο της Παλαιάς Κοκκινιάς

Το Μνήμα του Γάλλου - Έρευνα (Μέρος Α')

Το Μνήμα του Γάλλου - Έρευνα (Μέρος Β')

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• "Μιλάει η Σιωπή", Ευαγγελία Μπαφούνη, Πειραιάς, 2012
• "Πειραιάς 1834-1912", Σταματίνα Μαλικούτη, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς
• "Piraeus: From Porto Leone to the Manchester of the Orient", Liza Micheli, Editions Dromena, 1989
• Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας - Υπουργείο Πολιτισμού
• Αττικό Πράσινο
• Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως

Φωτογραφίες:

• Οι ιστορικές φωτογραφίες παρατίθενται για εκπαιδευτικούς σκοπούς - κάθε νόμιμο δικαίωμα ανήκει στους νομίμους κατόχους αυτών.
• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος καθώς και οι συνθέσεις / αντιπαραβολές ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.