ΤΟ ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ ΧΡΩΜΟΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ ΛΟΒΕΡΔΟΥ - ΓΡΥΣΠΟΥ [1893]

Στα τέλη του 19ου αιώνα, στην ακμάζουσα βιομηχανικά πόλη του Πειραιά, καταγραφόταν η παρουσία ενός εκ των πλέον παλαιών και σημαντικών λιθογραφείων όλης της χώρας, το Καλλιτεχνικόν Χρωμολιθογραφείον του Ε. Λοβέρδου και του Γ. Γρύσπου (Lithographie Artistique E. Loverdos & G. Grispos). 

Το πρώτο κρατικό λιθογραφείο στην Ελλάδα, σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές, ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1835, κατά την οθωνική περίοδο, με διευθυντή τον Βαυαρό Andreas Forster ενώ, η πρώτη ιδιωτική πρωτοβουλία στον εν λόγω κλάδο αποδίδεται στον επίσης Βαυαρό Karl Kohlmann περί το έτος 1840. Είναι η εποχή που οι λιγοστές εικόνες των εφημερίδων, των περιοδικών και των βιβλίων τυπώνονταν με χρήση των τεχνικών λιθογραφίας ενώ αργότερα θα χρησιμοποιηθούν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα οι τεχνικές της ξυλογραφίας, της τσιγκογραφίας και της φωτοτσιγκογραφίας. 

Κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου και κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα πληθαίνουν τα λιθογραφεία που τυπώνουν επισκεπτήρια, εικόνες, αφίσες, χάρτες, μετοχές, αναγγελτήρια, ειδοποιητήρια κ.α. Ο Λοβέρδος και ο Γρύσπος, από το 1893 στο κέντρο του Πειραιά, τύπωναν με επιτυχία στο αρχικά Ατμοκίνητο και μετέπειτα Ηλεκτροκίνητο Καλλιτεχνικό Χρωμολιθογραφείο τους λογαριασμούς, επικεφαλίδες επιστολών και φακέλων, διπλότυπα παντός είδους, γεωγραφικούς χάρτες, καλλιγραφίες και ιχνογραφίες σχολείων, διπλώματα, προσκλητήρια και αναγγελτήρια γάμων, επισκεπτήρια, εικόνες, ρεκλάμες οιουδήποτε μεγέθους χρωματιστές και μη, ετικέτες κονιάκ και ηδυπότων (σσ. για την ακμάζουσα πειραϊκή βιομηχανία ποτών), φωτοτυπίες όπως επίσης χρωματιστές εικόνες όλων των μαχών του ελληνοτουρκικού πολέμου και των πρωταγωνιστών αυτού αλλά και ταχυδρομικά δελτάρια με ελληνικές αρχαιότητες. Στις αρχές του έτους 1899 το Καλλιτεχνικόν Χρωμολιθογραφείον Ε. Λοβέρδου και Γ. Γρύσπου, στο οποίο εργάζονταν Έλληνες και Ευρωπαίοι τεχνίτες, καταγράφεται στη συμβολή της λεωφόρου Σωκράτους (σσ. η σημερινή Ηρώων Πολυτεχνείου) με την πλατεία (Δημοτικού) Θεάτρου.

Τον Αύγουστο του ιδίου χρόνου (1899) το Καλλιτεχνικόν Χρωμολιθογραφείον, Τυπογραφείον και Τσιγκογραφείον των Λοβέρδου και Γρύσπου μεταφέρθηκε επί της οδού Κολοκοτρώνη 81, στη δυτική πλευρά του Παρθεναγωγείου (σσ. Ράλλειος Σχολή), "παραπλεύρως της οικίας του δικηγόρου Γ. Πολίτου και της οικίας του ιατρού κ. Βρατίμου".

Παρόμοια διαφημιστική καταχώρηση του Καλλιτεχνικού Χρωμολιθογραφείου, Τυπογραφείου και Τσιγκογραφείου των Ε. Λοβέρδου και Γ. Γρύσπου από τις σελίδες του πειραϊκού Τύπου του έτους 1900:

Στον Οδηγό του Πειραιώς του Γ. Βώκου (έτος 1902), το λιθογραφείο του Γ. Λοβέρδου καταγράφεται στον αριθμό "81" της οδού Κολοκοτρώνη. Στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως μαρτυρά η παρακάτω διαφημιστική καταχώρηση των Καταστημάτων Λοβέρδου-Γρύσπου από το έτος 1903, η επιχείρηση καταγραφόταν ως "προμηθευταί διαφόρων βασιλικών αυλών" έχοντας λάβει βραβεία "εις όλας τας εκθέσεις".  

Αναμνηστικό ή ευχαριστήριο έγγραφο του Συλλόγου των εν Πειραιεί Κρητών "Η Ομόνοια" προς τον Στέφανο Σκουλούδη, από το έτος 1902, ενδεικτικό δείγμα εργασίας του υπό εξέτασιν λιθογραφείου / τυπογραφείου του Ε. Λοβέρδου και Γ. Γρύσπου. 

Στην κάτωθι διαφημιστική καταχώρηση του έτους 1905 το Ατμοκίνητον Καλλιτεχνικόν Χρωμολιθογραφείον των Ε. Λοβέρδου και Γ. Γρύσπου φέρεται να έχει βραβευθεί σε όλες τις εκθέσεις όπως και στη Διεθνή Έκθεση Αθηνών (χρυσό μετάλλιο) ενώ ο Ε. Λοβέρδος ατομικά είχε τιμηθεί με διάφορες διακρίσεις και μετάλλια. 

Έτερη διαφημιστική καταχώρηση του Ατμοκίνητου Καλλιτεχνικού Χρωμολιθογραφείου των Ε. Λοβέρδου και Γ. Γρύσπου μέσα από τις σελίδες του πειραϊκού Τύπου του έτους 1905:

Στον Πλήρη Οδηγό του Πειραιώς του 1906-1907, το Λιθογραφείο των Λοβέρδου και Γρύσπου καταγράφεται στην οδό Κολοκοτρώνη, ενώ την ίδια χρονική περίοδο τις ίδιες περίπου υπηρεσίες προσφέρει και το Λιθογραφείο της Εφημερίδας "Σφαίρας" που βρισκόταν στην οδό Παρθεναγωγείου.

Στην παρακάτω λεπτομέρεια από επιστολόχαρτο του εν Πειραιεί Ηλεκτροκίνητου Καλλιτεχνικού Χρωμολιθογραφείου των Λοβέρδου και Γρύσπου, η επιχείρηση καταγράφεται με έδρα στον αριθμό "61" της οδού Κολοκοτρώνη, "όπισθεν του Δημοτικού Θεάτρου", όπως χαρακτηριστικά αναγράφεται.  Στο επιστολόχαρτο διακρίνονται συν τοις άλλοις οι τιμητικές διακρίσεις, οι χρυσοί σταυροί, το βασιλικό οικόσημο ως προμηθευτές της Α.Β.Υ του διαδόχου Κωνσταντίνου και της Βασιλικής Αυλής αλλά και το σήμα του εργοστασίου.

Στο ίδιο επιστολόχαρτο υπάρχει μια ακόμη λεπτομέρεια που διαφημίζει όλες τις παρεχόμενες υπηρεσίες του χρωμολιθογραφείου καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα αναγκών της τότε αγοράς και κοινωνίας (λογαριασμοί, συναλλάγματα και επιδεχόμενα, επικεφαλίδες επιστολών και φακέλων, διπλώματα, γεωγραφικοί χάρτες, αγγελτήρια γάμων, περιτυλίγματα, χρωματιστές ρεκλάμες οποιονδήποτε διαστάσεων, χρωματιστές ετικέτες κονιάκ και ηδύποτων κ.α.)

Αργότερα, το 1912, το Λιθογραφείο των Λοβέρδου και Γρύσπου καταγράφεται επί της οδού Φίλωνος 34, ενώ εκτός από το προαναφερθέν λιθογραφείο της "Σφαίρας" επί της οδού Παρθεναγωγείου 5, καταγράφεται επίσης η ύπαρξη του λιθογραφείου του Φ. Χαρίση στη συμβολή της οδού Άρεως με την οδό Κολοκοτρώνη.

Ακολουθούν ορισμένα ενδεικτικά δείγματα γραφής των εκτυπώσεων του Λιθογραφείου του Γ. Γρύσπου από την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα με θέμα τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και τα αρχαιολογικά μνημεία της πόλης των Αθηνών:

Ενδεικτική ομολογία του Πειραϊκού Συνδέσμου από τα τέλη του 19ου αιώνα, εκτυπωθείσα στο λιθογραφείο του Γ. Γρύσπου στον Πειραιά:

Ενδεικτικό δίπλωμα το οποίο εκτυπώθηκε στο λιθογραφείο του Γρύσπου:

Χρωμολιθογραφία των Λοβέρδου - Γρύσπου απεικονίζοντας το Παναθηναϊκό Στάδιο κατά τη διάρκεια των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων του 1896.

Σειρά από χρωμολιθογραφίες του Γ. Γρύσπου με θέμα τα αρχαιοελληνικά μνημεία και αρχαιότητες των Αθηνών αλλά και τα σημεία αναφοράς της πόλης του Πειραιά στις αρχές του 20ου αιώνα (Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς, Ρολόι). 

Λιθογραφία των Λοβέρδου και Γρύσπου με θέμα τις ελληνοτουρκικές συρράξεις στους Βαλκανικούς Πολέμους:

Τέλος, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στις σελίδες του Μέγα Οδηγού του Πειραιώς του 1929 - 1930, δεν υφίστατο πλέον καμία αναφορά στο υπό εξέτασιν (χρώμο)λιθογραφείο.

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων.

Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• Οδηγοί Πόλης - Ημερήσιος Τύπος
• Η Καθημερινή - Επτά Ημέρες, "Αφιέρωμα: Ο Κόσμος και η Εικόνα", 17 Μαΐου 1996
• "Piraeus: From Porto Leone to the Manchester of the Orient", Liza Micheli, Editions Dromena, 1989
• "Αναζητώντας το χθες του Πειραιώς", Ιακώβου Γ. Βαγιάκη, Συλλογές
• Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ)

• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.