Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΧΑΡΤΗ [ΤΕΛΗ 19ου ΑΙΩΝΑ]

Ο κάτωθι εικονιζόμενος έγχρωμος χάρτης του Πειραιώς των τελών του 19ου αιώνα έχει αναπαραχθεί πολλάκις στο διαδίκτυο και σε διάφορες εκδόσεις, πλην όμως πάντοτε σε χαμηλή ανάλυση, δίχως να είναι ευδιάκριτες οι λεπτομέρειές του. Το πλήρωμα του χρόνου έφερε ένα γνήσιο αντίγραφο / ανατύπωση του συγκεκριμένου ιστορικού χάρτη στην κατοχή του γράφοντος το ιστολόγιο, μέσω σχετικής αγοράς από το κατάστημα Antiqua Print Gallery με έδρα στο Λονδίνο. Ο μικρών διαστάσεων χάρτης (περίπου 16x12 εκατοστών) ο οποίος κατέφθασε με την σχετική πιστοποίηση αυθεντικότητας, μέσα σε μια ειδικά διαμορφωμένη προστατευτική συσκευασία, σαρώθηκε (scanning), εξετάστηκε εξονυχιστικά και παρουσιάζεται για πρώτη φορά διεξοδικά μέσα από το παρόν ιστολόγιο:

Όπως αναγράφεται χαρακτηριστικά στο κάτω δεξί άκρο, ο χάρτης, εξ'ολοκλήρου γραμμένος στη γαλλική γλώσσα, φέρει την υπογραφή του διάσημου Γερμανού τοπογράφου και χαρτογράφου Johann August Kaupert (09.051822 - 11.02.1899) και έχει χαραχθεί και εκτυπωθεί από τον Εκδοτικό / Χαρτογραφικό Οίκο των Eduard Wagner και Ernst Debes, έναν από τους σημαντικότερους εκδοτικούς οίκους στην Ευρώπη των τελών του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, με έδρα στη Λειψία (Leipzig). Ο εν λόγω εκδοτικός οίκος, από τα μέσα κιόλας του 19ου αιώνα, συνεργαζόταν με τον επίσης Γερμανό Karl Ludwig Johannes Baedeker, βασικά γνωστό απλά ως Karl Baedeker (03.11.1801 - 04.10.1859), ο οποίος έγινε διάσημος για τους τουριστικούς / ταξιδιωτικούς Οδηγούς που εξέδωσε κατά τον 19ο αιώνα. Ο εν λόγω χάρτης του Πειραιά λοιπόν, εμφανίζεται στη σελίδα 98 της 4ης έκδοσης / ανατύπωσης του ταξιδιωτικού οδηγού με τίτλο Baedeker's Greece, στο κεφάλαιο που αφορά την πόλη του Πειραιά. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η πρώτη έκδοση του εν λόγω ταξιδιωτικού Οδηγού που αφορούσε την Ελλάδα έγινε το 1889. Πιθανότατα λοιπόν, ο εν λόγω χάρτης να έχει βασιστεί σε κάποιον παλαιότερο χάρτη του Kaupert αλλά να έχει αναπροσαρμοστεί ως προς τα στοιχεία και τις πληροφορίες που παρέχει για την έκδοση του έτους 1909. 

Ξεφυλλίζοντας τον προαναφερόμενο Τουριστικό Οδηγό του Baedeker, στην έκδοση του 1909, μπορεί κάποιος να συναντήσει αρκετά στοιχεία και πληροφορίες για τον Πειραιά και το νέο Φάληρο σχετικά με την ιστορία, τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, τα μέσα μεταφοράς (άμαξες, τρένα και ακτοπλοϊκές εταιρίες), τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια, τις προξενικές αρχές κ.α.

• Η Ανάλυση του Χάρτη - Ο Πειραιάς των αρχών του 20ου αιώνα

Επανερχόμενοι όμως στην ανάλυση και μελέτη του χάρτη που αποτελεί και το κύριο θέμα ενασχόλησης της παρούσης ανάρτησης, παρατηρούμε στο κάτω δεξί άκρο το υπόμνημα με την κλίμακα 1 προς 25.000 την οποία χρησιμοποιεί ο χάρτης καθώς και τις αντιστοιχίες των αποστάσεων επί του χάρτη σε αγγλικά μίλια και μέτρα. 

Η μελέτη του αρχειακού συλλεκτικού χάρτη, από τούδε και στο εξής, λαμβάνει χώρα με την παράθεση επιλεγμένων αποσπασμάτων που έχουν σαρωθεί χάριν της έρευνας σε υψηλή ανάλυση. 

Στο πρώτο σχετικό απόσπασμα του χάρτη παρατηρούμε τον όρμο της Φρεαττύδος με την πηγή Τσιρλονέρι ή Τσιρλονέρι (Source Tzirloneri), τα απομεινάρια των αρχαίων τειχών με σαφή σήμανση τόσο επί της παραλίας όσο και στα ενδότερα καθώς και το Νοσοκομείο (Hopital), που δεν είναι άλλο από το Δημοτικό Νοσοκομείο Πειραιώς το οποίο οικοδομήθηκε την περίοδο 1866-1869 με τη δωρεά του Νικήτα Τζάννε (ή Τζάννη). Επί του ιδίου αποσπάσματος, καταγράφονται τόσο η οδός Ζαννή όσο και η οδός Φρεαττύδος: 

Ο λιμήν της Ζέας (Πασαλιμάνι), με λιγοστούς ξύλινους αυτοσχέδιους μόλους για τις ψαρόβαρκες και ίχνη των αρχαίων νεώσοικων αλλά και την πλατεία Κανάρη (Place Kanaris) ως μοναδικό σημείο αναφοράς επί του χάρτη. Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η οδός Θρασυβούλου καταγράφεται ως κυρία οδός μαζί με την οδό Μουνιχίας, που δεν είναι άλλη από τη σημερινή οδό Γρηγορίου Λαμπράκη. 

Η πλατεία Αλεξάνδρας (Place Alexandra) με τη συνοικία των επαύλεων του Ερνέστου Τσίλλερ (Villas Ziller), το Σηράγγειον (Serangeion), τη νησίδα Σταλίδα (Ile de Stalida) και την έπαυλη του Κουμουνδούρου (Villa Koumoundouros). Πάνω από το Σηράγγειον, επί της οδού Σηραγγείου, ο Οδηγός του Baedeker αναφέρει συν τοις άλλοις την ύπαρξη αρχαίων ευρημάτων που ανήκουν στον αρχαιοελληνικό ναό του Ασκληπιού, πλησίον του θεάτρου Τσόχα.

Ως νοητή συνέχεια του προηγούμενου αποσπάσματος, οι νοτιοανατολικοί πρόποδες του λόφου της Καστέλλας, με την οδό Φαλήρου που οδηγούσε βεβαίως προς το νέο Φάληρο, το λιμάνι της Μουνυχίας ή Μουνιχίας, το γνωστό μετέπειτα Τουρκολίμανο (Μικρολίμανο) και την έπαυλη του Κουμουνδούρου πλησίον της οποίας καταγράφονται ίχνη αρχαίων οχυρώσεων (Fort. Ant.). 

Ομοίως, στο έτερο άκρο του μικρού φυσικού λιμένα της Μουνιχίας - εκεί όπου σήμερα οι εγκαταστάσεις του ΝΑΣ, - καταγράφεται η ύπαρξη ερειπίων ενός ακόμη αρχαιοελληνικού ναού (Temple Ant.)!

Στην κορυφή του λόφου της Καστέλλας, ο χαρτογράφος της εποχής καταγράφει την εκκλησία του Προφήτη Ηλία (Hag Elias), τα ερείπια της αρχαίας Ακροπόλεως της Μουνιχίας (Citadelle Ant. de Munychie) αλλά και τα απομεινάρια του αρχαίου θεάτρου (Theatre Ant.), στο τέρμα της οδού Άρεως (σήμερα Καραολή-Δημητρίου) στο ύψος του σημερινού Πανεπιστημίου Πειραιώς.

Στο άνω δεξιά άκρο του χάρτη, καταγράφεται το μνημείο υπέρ των πεσόντων Άγγλων και Γάλλων στρατιωτών (Monum. des Angl. et des Franc. m. en 1854), σε έναν ακατοίκητο λόφο, εκεί όπου μετέπειτα αναπτύχθηκε η ομώνυμη Συνοικία του Γαλλικού Μνημείου. Στις μέρες μας (21ος αιώνας), στο σημείο όπου βρισκόταν το εν λόγω μνημείο υφίσταται μια μικρή πλατεία στο τέρμα της οδού Αϊδινίου. Πλησίον των απομειναριών των αρχαίων Μακρών Τειχών (Long Mur), το Άγγλο-γαλλικό Νεκροταφείο του νέου Φαλήρου (Cimetiere), περίπου στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται ο χώρος στάθμευσης του ποδοσφαιρικού γηπέδου "Γεώργιος Καραϊσκάκης". 

Στη σημερινή συνοικία της Ευαγγελιστρίας, καταγράφονται μια εκ των αρχαιοελληνικών Πυλών της πόλης του Πειραιά (Porte Ant.) - πιθανότατα κοντά επί της σημερινής οδού Βούλγαρη Πύλης μεταξύ των οδών Πύλης και Ευαγγελιστρίας - ενώ τα απομεινάρια του αρχαίου Ιπποδρόμου του Πειραιά (Hippodrome ant.) βρίσκονταν κατηφορίζοντας τη σημερινή οδό Τζαβέλλα προς το νέο Φάληρο. Η οδός Ευαγγελιστρίας καταγράφεται στο χάρτη ως οδός Ορφανοτροφείου (Rue Orphelinat) αφού η αρχή της εν λόγω οδού βρισκόταν στο ύψος του Ζάννειου Ορφανοτροφείου Αρρένων, του πρώτου Ορφανοτροφείου της πόλης του Πειραιά.

Στο δυτικό άκρο του λιμένα των Αλών, η εκκλησία του Αγίου Διονυσίου (St Denys), επί της ομώνυμης παραλιακής οδού (Rue St Denys) και το πρώτο νεκροταφείο του Πειραιώς (Cimetiere). Στο ίδιο απόσπασμα, ο σιδηροδρομικός σταθμός Λαρίσης Πειραιώς (Gare de Larissa), ο γνωστός σε όλους ως Σ/Σ του Αγίου Διονυσίου και τα απομεινάρια των αρχαίων τειχών στην Ηετιώνεια Ακτή.

Ο όρμος της Κρεμμυδαρούς (Baie de Kromidarou) στη Δραπετσώνα και οι παλαιές εγκαταστάσεις του Λοιμοκαθαρτηρίου (Quarantaine). Στο αριστερό άκρο, καταγράφεται ο τάφος του Θεμιστοκλέους (Tombeau de Themistocle), στο σημείο όπου σήμερα οι εγκαταλειμμένες εργοστασιακές εγκαταστάσεις των Λιπασμάτων της Δραπετσώνας. 

Στο ακριβώς απέναντι σημείο, το ακρωτήρι η ακτή Αλκίμου, με τον Βασιλικό Κήπο - στο οικόπεδο όπου θα οικοδομούνταν τα θερινά βασιλικά ανάκτορα και εν τέλει κατασκευάστηκε μονάχα το Παλατάκι - και το Ορφανοτροφείο (Orphelinat), ήτοι το Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο. Στο ίδιο απόσπασμα καταγράφεται Μνημείο υπέρ του Μιαούλη, στο σημείο όπου σήμερα οι εγκαταστάσεις της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων καθώς και τα μνήματα κάποιων Άγγλων ναυτικών, εντός του Βασιλικού Κήπου. 

Όσον αφορά την υπόλοιπη Πειραϊκή Χερσόνησο, αυτή εμφανίζεται ερημική και ακατοίκητη. Ο "πολιτισμός" και η ανθρώπινη παρουσία έφθανε λίγο πάνω από την πλατεία Δεξαμενής (Πηγάδα). Μοναδικό σημείο αναφοράς το Σηματώρειον του Πειραιά, ο σταθμός λήψης / διαβίβασης μηνυμάτων προς τα πλοία στη θέση που ονομαζόταν "Σταυρός" καθώς και η εκκλησία του Αγίου Βασιλείου. Από εκεί και πέρα επικρατούσε μια ερημιά, συχνά επικίνδυνη, που έφθανε μέχρι τα αρχαία τείχη δίπλα στη θάλασσα. Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι στον υπό εξέτασιν χάρτη σημειώνεται η ύπαρξη αρχαίων ερειπίων σε όλη την έκταση πέριξ της σημερινής οδού Σαχτούρη από τον Άγιο Βασίλειο μέχρι και την πλατεία Πηγάδας.

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου των Υδραίων, στην ομώνυμη υδρέικη συνοικία της πόλης, απέναντι από το Τελωνείο (Douane). Η κεντρική οδός Σωκράτους φαίνεται να "συνεχίζεται" και κατά μήκος της σημερινής λεωφόρου Ι. Χατζηκυριακού ενώ στη συμβολή των οδών Κουντουριώτου και Φιλελλήνων, καταγράφεται το αρχαίο θέατρο της Ζέας. 

Η "καρδιά" της πόλης, ως γνωστόν, κτυπούσε πέριξ της πλατείας Καραϊσκάκη (Place Karaiskakis) και του Δημαρχείου (Demarchie), στο κτίριο που έμεινε γνωστό στην ιστορία ως Ρολόι. Η εκκλησία της Αγίας Τριάδας, η Καθολική Εκκλησία, το Ταχυδρομείο επί της οδού Μιαούλη (σσ. στην οικία Φώτη Κόλλα), η εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα, ο Τινάνειος Κήπος, η Δημοτική Αγορά, η οδός Μακράς Στοάς (σσ. σημερινή οδός Δημητρίου Γούναρη), η πλατεία Κοραή κ.α. είναι μερικά από τα σημεία αναφοράς στο κέντρο της πόλης καταγράφονται στον χάρτη. 

Στο ανατολικό άκρο του λιμένα των Αλών (Port de Alae), ο σιδηροδρομικός σταθμός Πελοποννήσου (Gare de Peloponnese - σσ. σήμερα στο ίδιο κτίριο ο σταθμός του Προαστιακού) και ο πρώτος σιδηροδρομικός σταθμός της πόλης του Πειραιά (Gare d'Athenes - σσ. κατεδαφισμένος), λίγα μέτρα μακρυά από το σημείο όπου αργότερα οικοδομήθηκε το Μέγαρο των ΕΗΣ (ΗΣΑΠ) / Ηλεκτρικός. Στο ίδιο απόσπασμα του χάρτη καταγράφεται και η οδός Θηβών, όπως επίσης η οδός Αγίου Διονυσίου και η οδός Μακράς Στοάς. 

Εκτός από ορισμένα ονόματα κυρίων οδών, πλατειών, εκκλησιών, σιδηροδρομικών και αρχαιολογικών σημείων ενδιαφέροντος, στον εν λόγω χάρτη σημειώνονται οι πηγές (στην προβλήτα της Τρούμπας και στην πλατεία Αμαξών στην οδό Μακράς Στοάς) και οι κρήνες (λ.χ. στην πλατεία του Τελωνείου και στην πλατεία Καραΐσκάκη) της πόλεως του Πειραιώς, όπως επίσης οι δυο δεξαμενές νερού, στο λόφο της Καστέλλας και στην πλατεία Δεξαμενής (Πηγάδα).

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων.

• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.