ΚΑΤΩ ΣΤΑ ΚΑΡΒΟΥΝΙΑΡΙΚΑ

Οι νεώτερες γενιές πλέον δεν γνωρίζουν παρά μοναχά ονομαστικά τα Καρβουνιάρικα του Πειραιά. Τα παλιά Καρβουνιάρικα βρίσκονταν ουσιαστικά πέριξ μιας μικρής πλατείας, η οποία σχηματιζόταν στη νοτιοδυτική πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου και όπισθεν των άλλοτε αποθηκών του Τελωνείου Πειραιά, στο σημείο όπου σήμερα έχει οικοδομηθεί ο επί δεκαετίες εγκαταλειμμένος και ανενεργός Επιβατικός Σταθμός του Αγίου Νικολάου (αργότερα Εκθεσιακό Κέντρο ΟΛΠ, γνωστός απλά και ως "Παγόδα"). Η ιδιότυπη συνοικία των Καρβουνιάρικων λοιπόν γειτνίαζε βορειοανατολικά με την υδραϊκή συνοικία και προς τα νότια με τη συνοικία του Χατζηκυριάκου.

Δίγλωσση επιχρωματισμένη καρτ-ποστάλ των αρχών του 20ου αιώνα με τίτλο "Πειραιεύς: Θέσις Καρβουνιάρικα" (Le Pirée: Site dite Carvouniarico):

Θέσις Καρβουνιάρικα - Αρχές 20ου αιώνα

Σε εκείνο το σημείο λοιπόν του κεντρικού λιμένος Πειραιώς σχηματιζόταν ένας μικρός κολπίσκος όπου άραζαν όλα τα καΐκια που κατέφθαναν από τα νησιά ή από άλλες παραθαλάσσιες περιοχές της Ελλάδας φορτωμένα με ξυλοκάρβουνο, το οποίο αποτελούσε την κύρια καύσιμη ύλη για τα νοικοκυριά της Αθήνας και του Πειραιά. Επειδή λοιπόν η ζήτηση του ξυλοκάρβουνου ήταν μεγάλη, ο εν λόγω λιμενίσκος είχε προβλεφθεί και αφιερωθεί για την φόρτο/εκφόρτωση κάρβουνου.

Άποψη τμήματος της υδραίικης συνοικίας περί τα 1875 (Φωτογράφος: Κ. Αθανασίου)

Η μικρή πλατεία η οποία σε αρκετές πηγές ονοματίζεται και ως "πλατεία Μανίνα", έμπροσθεν του λιμενίσκου βρισκόταν σχεδόν πάντοτε γεμάτη με πολλά σακιά κάρβουνου τα οποία έπειτα φορτώνονταν σε τροχοφόρα οχήματά που αναλάμβαναν τη μεταφορά τους σε διάφορα μέρη του λεκανοπεδίου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι όποτε φυσούσε δυνατός αέρας, η πλατεία γέμιζε από τη σκόνη των ξυλοκάρβουνων, οι δε εργαζόμενοι πάντοτε ήταν "μαυρισμένοι".

Τα Καρβουνιάρικα του Πειραιά και ο Άγιος Νικόλαος - Μεσοπόλεμος (circa 1930)

Αξίζει να αναλογιστεί κανείς ότι εκείνη την εποχή οι νοικοκυρές στην πλειοψηφία των σπιτιών μαγείρευαν ή/και ζέσταναν τις οικίες τους με τη χρήση κάρβουνου, καθώς η χρήση του φωταερίου ήταν ακόμη περιορισμένη. Σε κάθε γειτονιά υπήρχε έστω ένας μικροπωλητής ο οποίος γύρναγε με το καρότσι του πωλώντας κάρβουνο. Εκτός αυτών βέβαια υπήρχαν πολλές μάντρες οι οποίες εκτός από κάρβουνα προμήθευαν και ξυλεία. 

Πέραν βέβαια αυτών, στα "Καρβουνιάρικα" προσέγγιζαν και ατμόπλοια προς "ανθράκευση", δηλαδή προς ανεφοδιασμό με κάρβουνο. Ο όρος Καρβουνιάρικα, αν και αυθαίρετος, επικράτησε, χαρακτήρισε και ονομάτισε για πολλές δεκαετίες τη συνοικία αυτή. Μετά το ατυχές τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας, στην ευρύτερη περιοχή των Καρβουνιάρικων εγκαταστάθηκαν πλήθος προσφύγων που διέμεναν σε ξύλινες παράγκες και παραπήγματα, δημιουργώντας ένα ιδιότυπο χωριό, μικρό τμήμα του οποίου "γλύτωσε" από την αναγκαστική έξωση που επιβλήθηκε στα χρόνια της δημαρχίας Αριστείδη Σκυλίτση στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ώστε να γίνει η διάνοιξη και κατασκευή της νέας λεωφόρου που ενώνει την ακτή Μιαούλη με την ακτή Ξαβερίου. Τα απομεινάρια του "χωριού στα Καρβουνιάρικα" μπορεί κανείς να δει κάτω από την υπερυψωμένη λεωφόρο γέφυρα όπου υφίστανται σήμερα οι αφετηρίες των αστικών λεωφορείων της ΕΘΕΛ.

Άποψη των Καρβουνιάρικων και της συνοικίας του Χατζηκυριακείου - Μεσοπόλεμος

Εν τω μεταξύ, καθ'όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η φθίνουσα πλέον διακίνηση ανθράκων - λόγω της ραγδαίας ανόδου της πετρελαιοκίνησης - μεταφέρθηκε πλέον στη βόρεια ακτή του λιμένα Πειραιά, αμέσως μετά τα Λεμονάδικα, στην ακτή που εκτείνεται από το Μέγαρο του Σταθμού του Ηλεκτρικού (ΗΣΑΠ) μέχρι και τον ιερό ναό του Αγίου Διονυσίου στον λιμένα των Αλών.

Σε παλιές φωτογραφίες και cartes postales από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα που εικονίζουν τμηματικά τα παλαιά Καρβουνιάρικα, εντύπωση προκαλούν κάποια ιδιόρρυθμα κτίρια με καμάρες που παραπέμπουν σε νησιωτική αρχιτεκτονική τα οποία βρίσκονταν επί της μικρής πλατείας στην οποία προηγουμένως αναφερθήκαμε. Τα εν λόγω κτίσματα χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση εμπορευμάτων ενώ σε μερικά στεγάζονταν καταστήματα εμπορίας ναυτιλιακών ειδών - κυρίως μεταχειρισμένων. Προχωρώντας προς την έξοδο του λιμανιού συναντούσε κανείς το μεγάλο μηχανουργείο Ποτού το οποίο αργότερα απαλλοτριώθηκε από τον Οργανισμό Λιμένος Πειραιώς καθώς και το κτίριο των Γενικών Αποθηκών Ελλάδος. Στα παλιά Καρβουνιάρικα του Πειραιά, που άλλωστε γειτνίαζαν ουσιαστικά με την κακόφημη Τρούμπα, κυκλοφορούσε μοιραία αρκετός υπόκοσμος όπως επίσης περιθωριακοί τύποι. Άλλωστε στα Καρβουνιάρικα τοποθετείτο συν τος άλλοις η ονομαστή ταβέρνα του Θόδωρου, γνωστό στέκι των ομοφυλοφίλων αντρών εκείνων των καιρών. 

Πανόραμα Πειραιώς - Μεσοπόλεμος

Οι ψηφιοποιημένες φωτογραφίες του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος που βρέθηκε στον Πειραιά κατά την Β' χρονικά Άγγλο-Γαλλική κατοχή της πόλεως κατά την περίοδο 1916-1918, μέσα από τα αρχεία του Υπουργείο Πολιτισμού της Γαλλίας, προσφέρουν μια εικόνα των Καρβουνιάρικων του Πειραιώς από τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα.

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και την ριζική αναμόρφωση του κεντρικού λιμένα Πειραιά, η λεγόμενη "καρβουνόσκαλα" μεταφέρθηκε στο λιμένα του Κερατσινίου (λιμήν Ηρακλέους στον Άγιο Γεώργιο Κερατσινίου), έναντι της Ιχθυόσκαλας και του νέου Ικονίου, όπου εγκαταστάθηκε μια μεγάλη γερανογέφυρα φόρτο/εκφόρτωσης γαιανθράκων.

Η όψη των Καρβουνιάρικων του Πειραιά μετά το τέλος του Πολέμου και της Κατοχής:

Η μεγάλη αλάνα των Καρβουνιάρικων όπου καθημερινά έπαιζαν δεκάδες παιδιά κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, στο σημείο όπου λίγα χρόνια αργότερα ανεγέρθηκε ο Επιβατικός Σταθμός του Αγίου Νικολάου, όπως καταγράφηκε στην δραματική ταινία "Η Άγνωστος", του Ορέστη Λάσκου, στα μέσα της δεκαετίας του 1950.

Στην κάτωθι φωτογραφία παρουσιάζεται μια σπάνια έγχρωμη απεικόνιση της περιοχής των παλαιών Καρβουνιάρικων του Πειραιά προτού αλλάξει το τοπίο με την κατασκευή του προαναφερόμενου και στην εισαγωγή Επιβατικού Σταθμού του Αγίου Νικολάου, τότε που ακόμα υπήρχαν στο σημείο αυτό υφίστατο ένα μικρό λιμανάκι, αποθήκες, μηχανουργεία, ταρσανάδες, ναυπηγεία, παλιατζίδικα, ξυλεμπορικά κτλ. Στο φωτογραφικό κάδρο διακρίνονται εκτός των άλλων ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου, οι εγκαταστάσεις του Τελωνείου/Λιμεναρχείου και οι αποθήκες/κτίρια που αργότερα γκρεμίστηκαν για να κατασκευαστεί ο νέος επιβατικός σταθμός, τα κτίρια της ακτής Μιαούλη (λ.χ. το Μέγαρο Λυκιαρδόπουλου, το Μέγαρο ΤΑΝΠΥ και άλλες νεόδμητες εκείνη την εποχή πολυόροφες οικοδομές που αντικαθιστούσαν παλαιότερα κτίρια) ενώ στο βάθος καταγράφεται και η χαρακτηριστική στέγη του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιώς.

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και του 1970 τα έργα αναμόρφωσης του κεντρικού λιμένος Πειραιά δεν μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστη τη συνοικία των Καρβουνιάρικων. Τα νέα κρηπιδώματα που τοποθετήθηκαν καθ'όλο το μήκος της ακτής και η διαπλάτυνση / επέκταση του λιμένος σε αυτό το σημείο το έκαναν σήμερα αγνώριστο σε σχέση με το παρελθόν. Επίσης, η ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας και η ανάγκη εύρεσης χερσαίων παραλιμένιων χώρων προς οικοδόμηση έστρεψε πολλούς εργολάβους προς την σχετικά ανεκμετάλλευτη περιοχή των Καρβουνιάρικων επί της οποίας οικοδομήθηκαν μια σειρά από πολυώροφα μέγαρα όπου στεγάστηκαν κυρίως εταιρίες που σχετίζονταν με τη ναυτιλία, τράπεζες εγχώριες αλλά και ξένες και γραφεία ασφαλιστικών εταιριών. Εννοείται βέβαια πως η ανατίμηση των οικοπέδων της περιοχής υπήρξε απλά τρομακτική.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, οπότε και ολοκληρώθηκε εν μέρει το σχέδιο εκσυγχρονισμού του κεντρικού λιμένα Πειραιώς εγκαινιάστηκε ο Επιβατικός Σταθμός του ΟΛΠ του Αγίου Νικολάου μετέπειτα Εκθεσιακό Κέντρο ΟΛΠ, η γνωστή σε όλους "Παγόδα".

Μια άποψη των πάλαι ποτέ Καρβουνιάρικων του Πειραιά, πλησίον της συμβολής της ακτής Μιαούλη με την οδό Κανάρη, όπως καταγράφηκαν φωτογραφικά δια χειρός Γεωργίου Μπακούρου, κατά το έτος 1969. 

Ακολουθούν ορισμένες ενδεικτικές σύγχρονες φωτογραφικές καταγραφές, εκ προσωπικού αρχείου, με την σύγχρονη, αγνώριστη πλέον, όψη των πάλαι ποτέ Καρβουνιάρικων (Καρβουνόσκαλας) του Πειραιά - σσ. ενός τοπωνυμίου το οποίο πλέον είναι γνωστό μονάχα στους Πειραιείς προχωρημένης ηλικίας.

Στις αρχές του έτους 2020, αποσυναρμολογήθηκε και απομακρύνθηκε ο ιστορικός γερανός φορτοεκφορτώσεων που στεκόταν έναντι του Μεγάρου του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς επί της ακτής Μιαούλη.

 

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Η ιστορία της ακτής Ξαβερίου και το "χωριό" στα Καρβουνιάρικα

Η "Παγόδα" του ΟΛΠ / Επιβατικός Σταθμός Αγίου Νικολάου

Στα Καρβουνιάρικα του Πειραιά (1949)

Αποχαιρετισμός στο γερανό του ΟΛΠ

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• "Ο Πειραιεύς του άλλοτε", Πάνου Λώζου, 1987
• Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού / Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας
• Βούρλα - Τρούμπα: Μια περιήγηση στο χώρο του υποκόσμου και της πορνείας του Πειραιά (1840-1968), Βασίλης Πισιμίσης, Εκδόσεις Τσαμαντάκη
• Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως - Συλλεκτικοί Χάρτες

Φωτογραφίες: 

• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.