ΤΟ ΡΟΛΟΪ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ [1873-1968]

Το γνωστό σε όλους Ωρολόγιον του Πειραιώς - κοινώς αποκαλούμενο ως "το Ρολόι του Πειραιά" - αποτελούσε όχι απλά άλλο ένα κτίριο-σύμβολο του Πειραιά, αλλά το υπέρτατο σήμα κατατεθέν της πόλης, ένα ιδιότυπο οικοδόμημα στενά συνδεδεμένο με την ιστορική διαδρομή του Πειραιώς, του οποίου η κατεδάφισή, επί ημερών δημαρχίας του δοτού / διορισμένου Δημάρχου Αριστείδη Σ. Σκυλίτση (περίοδος Δικτατορίας) μνημονεύεται ακόμη ως ένα από τα μεγαλύτερα "εγκλήματα" που έλαβαν χώρα εκείνη την περίοδο.

Το Ωρολόγιον του Πειραιώς, παρότι έχει συνδεθεί στις μνήμες νεώτερων αλλά και γηραιότερων κατοίκων του Πειραιά ως η έδρα του Δημαρχείου της πόλεως, εντούτοις κατασκευάστηκε για τη στέγαση του κτιρίου του "πρώτου εν Ελλάδι Χρηματιστηρίου". 

Στις αρχές του 21ου αιώνα, μπορεί μεν οι νεότερες γενιές Πειραιωτών να έχουν ακουστά το  περίφημο "Ρολόι του Πειραιά" μονάχα μέσα από αφιερώματα, κείμενα και διηγήσεις, πλην όμως υπάρχουν ακόμη αρκετοί εν ζωή που ενθυμούνται τους ήχους του σημαίνοντος Ωρολογίου να αντηχούν μέχρι το Δημοτικό Θέατρο ή την πρωινή και βραδινή έπαρση/υποστολή σημαίας συνοδεία σαλπίσματος.

Πειραιεύς - Δημαρχείον (Αρχές 20ου αιώνα / Επιχρωματισμένο)

• Το Δημαρχείο του Πειραιά (1835-1885) - Σύντομη Ιστορική Αναδρομή

Η ιστορική διαδρομή του Δημαρχιακού Μεγάρου της πόλης του Πειραιά υπήρξε ιδιαίτερα πολυτάραχη, ιδιαίτερα κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά την ίδρυση του Δήμου στις 23 Δεκεμβρίου 1835. Ο πρώτος Δήμαρχος της πόλης, Κυριακός Σερφιώτης, αποτέλεσε ουσιαστικά έναν Δήμαρχο άνευ Δημαρχείου. Το πρώτο προσωρινό κατάλυμα του Δήμου Πειραιά υπήρξε η οικία του πρώτου Προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου Εμμανουήλ Δεικτάκη, η οποία βρισκόταν στη δυτική πλευρά της πλατείας Καραΐσκάκη.  Δυο χρόνια αργότερα (1837), η έδρα των δημοτικών αρχών του Πειραιά μεταφέρθηκε στην κατοικία του Γ. Σκούφου και μετέπειτα στην οικία του Σ. Αντωνιάδη. Το 1841, λόγω της αύξησης του αριθμού των μελών του Δ.Σ., ενοικιάστηκε η οικία του Δημάρχου Πέτρου Σκυλίτση Ομηρίδη για την στέγαση των δημοτικών υπηρεσιών οι οποίες το 1847 μεταφέρθηκαν σε μια από τις κατοικίες του Δ. Κρητικού στην πλατεία Θεμιστοκλέους.

Το πρώτο Δημαρχείο της πόλης θεμελιώθηκε στις 16 Ιουνίου 1858, στη συμβολή των οδών Λυκούργου και Δημοσθένους, επί ημερών δημαρχίας Λουκά Ράλλη και αποπερατώθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 1859. Το διώροφο αυτό κτίριο, για το οποίο δεν υφίστανται πολλές πληροφορίες, έπαθε σοβαρές ζημιές από πυρκαγιά στις 7 Σεπτεμβρίου του 1866 και χρειάστηκε ριζική ανακαίνιση και επισκευή. Οι δημοτικές υπηρεσίες παρέμειναν στο κτίριο αυτό μέχρι το έτος 1885, όταν και μεταφέρθηκαν στο οικοδόμημα του Χρηματιστηρίου. Ειρήσθω εν παρόδω, το προαναφερθέν κτίριο του πρώτου Δημαρχείου της πόλης στη συμβολή των οδών Λυκούργου και Δημοσθένους, εν συνεχεία, στέγασε τον λόχο του τάγματος της πόλης, την Αστυνομία (1894-1907) και το Ειρηνοδικείο (1888).

Πειραιεύς: Το Δημαρχείον της πόλεως (Ασπρόμαυρο/Δίγλωσσο - Αρχές 20ου αιώνα)

• Η θεμελίωση του Χρηματιστηρίου και η τοποθέτηση του Ωρολογίου

Το κτίριο του Χρηματιστηρίου της πόλης θεμελιώθηκε στις 28 Αυγούστου του 1869 επί δημαρχίας Δημητρίου Αθ. Μουτζόπουλου και ολοκληρώθηκε το 1873, ένεκα ορισμένων καθυστερήσεων κυρίως λόγω οικονομικών θεμάτων. Η κατασκευή του Χρηματιστηρίου Πειραιώς βασίστηκε σε σχέδια του μηχανικού της πόλης αντισυνταγματάρχη Γ. Μεταξά ενώ την εργολαβία είχε ο Π. Κύπριος. Προσφάτως (έτος 2017), τα έργα της δυτικής επεκτάσεως του τραμ προς τον Πειραιά έφεραν στο φως την κάτωθι εικονιζόμενη θεμέλια λίθο του Χρηματιστηρίου:

Τον Ιούνιο του 1873, μετά την αποπεράτωση του κτιρίου, ανατέθηκε στον κοσμηματογράφο Κωνσταντίνο Πρινόπουλο η εσωτερική διακόσμηση του Χρηματιστηρίου ενώ την ίδια χρονιά (1873) έλαβε χώρα η εγκατάσταση του χαρακτηριστικού ωρολογίου στον πυργίσκο του νεόδμητου κτιρίου, με έξοδα του τότε Δημάρχου Δημητρίου Αθ. Μουτζόπουλου - το ονοματεπώνυμο του οποίου καταγράφεται στην ως άνω θεμέλια λίθο - λόγω της ύπαρξης του οποίου άλλωστε προέκυψε και η ονομασία "Ρολόι":

Ως προς τη χρήση του κτιρίου, είχε προαποφασιστεί ο περιορισμός του Χρηματιστηρίου Εμπορευμάτων στη μεγάλη αίθουσα του ισογείου και η ενοικίαση και εκμετάλλευση των υπολοίπων χώρων του οικοδομήματος. Κατ'αυτόν τον τρόπο λοιπόν, τον Ιούνιο του 1874, ο άνω όροφος του κτιρίου ενοικιάστηκε (αντί του ποσού των 300 δραχμών μηνιαίως) στην Εμπορική Λέσχη Πειραιά.

Ομοίως, σύμφωνα με τα αναφερόμενα στον πειραϊκό Τύπο των τελών του έτους 1874, στο ισόγειο του κτιρίου λειτούργησε επιπλοπωλείον.

Κατά το ίδιο έτος (1874), σε ένα από τα δωμάτια του άνω ορόφου τοποθετήθηκε η βιβλιοθήκη Μαυροκορδάτου. Στις 9 Φεβρουαρίου 1875, στον χώρο της Εμπορικής Λέσχης έγιναν τα επίσημα εγκαίνια του Χρηματιστηρίου, το οποίο εν τέλει λειτούργησε για ελάχιστο χρόνο και μάλιστα υποτυπωδώς.

Εγκαίνια Χρηματιστηρίου - 9 Σεπτεμβρίου 1875

Η δε Εμπορική Λέσχη παρέμεινε στο κτίριο του Χρηματιστηρίου μέχρι και το έτος 1885, χρησιμοποιώντας το χώρο που της αναλογούσε κυρίως για χορούς, συνεστιάσεις και φιλανθρωπικές εκδηλώσεις.

Πειραιεύς: Το Δημαρχείον της πόλεως

Το 1876, οι δυο ισόγειοι χώροι στην ανατολική πλευρά του κτιρίου μετά από κατάλληλες μετασκευές παραχωρήθηκαν στην ταχυδρομική υπηρεσία. Το Ταχυδρομείο της πόλης παρέμεινε στο κτίριο του Χρηματιστηρίου μέχρι την μεταφορά του στο Μέγαρο των ΤΤΤ (Ταχυδρομείο-Τηλεφωνείο-Τηλεγραφείο) στις αρχές του 20ου αιώνα (βλέπε σχετικό εικονογραφημένο / ιστορικό αφιέρωμα εδώ). 

Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι αρχής γενομένης από το έτος 1880, η μεγάλη αίθουσα του ισογείου λειτούργησε ως καφενείο ιδιώτη (σσ. αρχικά ως καφενείο του Δ. Δημόπουλου και αργότερα, για μισό σχεδόν αιώνα, του Αναστάσιου Π. Κομ(ν)ηνού).

Το Δημαρχείο (Ωρολόγιον) και η Αγία Τριάδα στις αρχές του 20ου αιώνα

• Το Δημαρχείο του Πειραιά στο Ρολόι

Κατά το έτος 1885 λοιπόν, όπως ήδη αναφέραμε, επί ημερών Δημαρχίας Αριστείδου Σκυλίτση-Ομηρίδη, το Δημαρχείο του Πειραιώς εγκαταστάθηκε στο κτίριο του Χρηματιστηρίου όπου  παρέμεινε μέχρι το έτος 1968, με εξαίρεση ορισμένες χρονικές περιόδους αναγκαστικής μεταστέγασης σε άλλα κτίρια λόγω ανωτέρας βίας. 

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής, λόγω της επιτάξεως του κτιρίου από τις δυνάμεις των Γερμανών, το Δημαρχείο της πόλεως στεγάστηκε προσωρινά σε κτίριο επί της τότε λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας - νυν λεωφόρος Γρηγορίου Λαμπράκη - έναντι του ιερού ναού της Ευαγγελιστρίας, όπου παρέμεινε μέχρι το έτος 1950. Κατά το έτος 1950, το Δημαρχείο Πειραιώς μεταστεγάστηκε ξανά στο Μέγαρο Δηλαβέρη (νυν έδρα του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιά (ΔΣΑ), λεωφόρος Ηρώων Πολυτεχνείου 47) μέχρι το έτος 1953, χρονιά κατά την οποία η έδρα του Δήμου μεταφέρθηκε ξανά στο ιστορικό κτίριο του Ωρολογίου (Ρολόι).

Πλατεία Δημαρχείου Πειραιώς - Τετράγλωσσο Επιστολικό Δελτάριο

Δίγλωσσο Επιστολικό Δελτάριο - Έκδοση της Ελληνικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας

Δημαρχείον Πειραιώς - Δίγλωσσο Επιστολικό Δελτάριο

Πειραιεύς - Το Δημαρχείον - Δίγλωσσο Επιστολικό Δελτάριο

Το καλοκαίρι του έτους 1968, κατά την περίοδο της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, ο τότε διορισμένος / δοτός Δήμαρχος της πόλεως Αριστείδης Σκυλίτσης παρά τις όποιες ολίγες αντιδράσεις, αποφάσισε την κατεδάφιση του κτιρίου συμβόλου της πόλης (όπως και αρκετών άλλων νεοκλασικών / παραδοσιακών κτιρίων του Πειραιά και του νέου Φαλήρου) και τη δημιουργία ενός ανοικτού χώρου - πλατείας όπου για αρκετές δεκαετίες λειτούργησε ένα μεγάλο συντριβάνι. 

[σσ. Μεγίστη ειρωνεία - τουλάχιστον - αποτελεί το γεγονός πως καταστροφέας του Ρολογιού υπήρξε ο εγγονός (Αριστείδης Σκυλίτσης) του Δημάρχου Αριστείδη Ομηρίδη-Σκυλίτση που αποφάσισε τη μεταστέγαση του Δημαρχείου στο κτίριο του Χρηματιστηρίου!]

Από το έτος 1968 μέχρι και τις ημέρες μας (21ος αιώνας), η έδρα του Δημαρχείου της πόλεως στεγάζεται σε πολυόροφο κτίριο της πλατείας Κοραή, το οποίο οικοδομήθηκε στο οικόπεδο (σσ. το συγκεκριμένο οικοδόμημα προοριζόταν για Πνευματικό Κέντρο αλλά ο Α. Σκυλίτσης είχε άλλη γνώμη), στο οικόπεδο όπου βρισκόταν μέχρι το 1965 το ιστορικό Α' Γυμνάσιο Αρρένων της πόλης, στη συμβολή των οδών Καραϊσκου και Ιακώβου Δραγάτση.

Ο Τινάνειος Κήπος στις αρχές του 20ου αιώνα με φόντο το Ρολόι

• Το Ρολόι του Πειραιά μέσα από φωτογραφίες

Το κτίριο του Χρηματιστηρίου, ευρισκόμενο σε μια άκρως κεντρική θέση της πόλεως, με την ιδιότυπη αρχιτεκτονική του και τη σημασία του, αποτέλεσε από πολύ νωρίς ένα σημείο φωτογραφικού ενδιαφέροντος, τόσο από ξηράς, όσο και από θαλάσσης.

Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, αρκετοί ξένοι επισκέπτες της πόλης του Πειραιά, κυρίως περιηγητές και φωτογράφοι, αποτύπωσαν το Ωρολόγιον μέσα από το φακό τους - σε εποχές που η τέχνη της φωτογραφίας δεν ήταν τόσο διαδεδομένη, κυρίως λόγω κόστους.

Επιστολικό δελτάριο με θέμα το Ωρολόγιον του Πειραιώς, εκ του γνωστού πειραϊκού λιθογραφείου του Γ. Γρύσπου.

Στις δυο κάτωθι ασπρόμαυρες φωτογραφίες εποχής, το Ωρολόγιον όπως καταγράφηκε φωτογραφικά κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα:

Στο αριστερό άκρο της ακόλουθης φωτογραφίας καταγράφεται το Ωρολόγιο του Πειραιώς περί τα τέλη του 19ου / αρχές του 20ου αιώνα:

Το σημαιοστολισμένο Ωρολόγιον στα τέλη του 19ου / αρχές του 20ου αιώνα:

Το Ωρολόγιον του Πειραιά κατά το έτος 1903 δια χειρός του Γάλλου φωτογράφου Petit:

Το Ωρολόγιον του Πειραιώς κατά την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων. Όπισθεν του Δημαρχείου της πόλης, η πλατεία Θεμιστοκλέους και η μητρόπολη της Αγίας Τριάδας Πειραιώς.

Επιστολικό Δελτάριο στα Γαλλικά - Πειραιάς: Το Δημαρχείο και η Προκυμαία

Έγχρωμο επιστολικό δελτάριο της Norddeutscher Lloyd (NDL)

Η ακτή Ποσειδώνος με την λιθόστρωτη προκυμαία, το Ωρολόγιον, στα δεξιά ο Τινάνειος Κήπος και τα κτίρια της οδού Κολοκοτρώνη, στα αριστερά διακρίνεται η ανηφορική - προς Καστέλλα - λεωφόρος Βασιλέως Γεωργίου (πρώην Αθηνάς): 

Άποψη της ακτής Μιαούλη στις αρχές του 20ου αιώνα

Δίγλωσσο Επιστολικό Δελτάριο - Πειραιεύς: Ο Λιμήν

Έχοντας ως βάση την ως άνω φωτογραφική καταγραφή των αρχών του 20ου αιώνα, παρουσιάζουμε την κάτωθι σύνθεση / αντιπαραβολή του Πειραιά του "χθες" και του "σήμερα", μέσα από το πρωτότυπο / προσωπικό project Πειραιάς / Piraeus Retronaut. 

Σύνηθες φαινόμενο, στις αρχές του 20ου αιώνα, μια φωτογραφία της Βασιλικής Αποβάθρας με το Ωρολόγιον (Ρολόι) και την Αγία Τριάδα να χρησιμοποιείται σε διάφορους τύπους επιστολικών δελταρίων (καρτ-ποστάλ), σε ασπρόμαυρη αλλά και επιχρωματισμένη έκδοση.

Ένα παρεμφερές παράδειγμα ιδίας χρήσης μιας φωτογραφίας σε διάφορες καρτ-ποστάλ κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα:

Ένα τρίτο παράδειγμα χρήσης της ιδίας εικόνας σε επιχρωματισμένο επιστολικό δελτάριο με διαφορετική λεζάντα:

Έτος 1910 - Το Ρολόι και το "κόκκινο" τραμ της παραλίας (Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)

Έτος 1910 - Το Ρολόι και το "κόκκινο" τραμ της παραλίας (Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)

Στο επόμενο επιστολικό δελτάριο το οποίο χρονολογείται στην περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων το Ρολόι (Δημαρχείο) πλαισιώνεται από την πλατεία Θεμιστοκλέους. 

Πειραιεύς: Το Δημαρχείον της πόλεως

Προς το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάς βρέθηκε στη δίνη του λεγόμενου "Εθνικού διχασμού". Κατά το έτος 1916 γαλλικά "συμμαχικά" στρατεύματα αποβιβάστηκαν στον Πειραιά για να επακολουθήσουν συγκρούσεις τόσο στον Πειραιά αλλά κυρίως στην Αθήνα (τα λεγόμενα "Νοεμβριανά"), που οδήγησαν εν τέλει στην εκθρόνιση του βασιλέα Κωνσταντίνου και στον σχηματισμό κυβέρνησης από τον Ελευθέριο Βενιζέλο το 1917. Οι γαλλικές δυνάμεις κατοχής είχαν - όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή - έναν ή περισσότερους στρατιωτικούς φωτογράφους στους οποίους "οφείλουμε" την ύπαρξη πολλών πολύτιμων φωτογραφιών όπως αυτές που παρουσιάζονται ενδεικτικά παρακάτω, φωτογραφίες οι οποίες τοποθετούνται χρονικά στο διάστημα 1916-1918. 

Πηγή Εικόνας: Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού

Πηγή Εικόνας: Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού

Πηγή Εικόνας: Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού

Πηγή Εικόνας: Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού

Πηγή Εικόνας: Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού

Η γιορτή της Αποκριάς στον κεντρικό λιμένα του Πειραιώς των αρχών του 20ου αιώνα, όπως αναγράφεται χαρακτηριστικά στο επόμενο ασπρόμαυρο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο με φόντο το Δημαρχείο (Ρολόι), την Αγία Τριάδα, τον Τινάνειο Κήπο και το Δημοτικό Θέατρο της πόλης. 

"Αι Απόκριω εν Πειραιεί" - Επιστολικό Δελτιάριο Αρχών 20ου αιώνα

Το Ωρολόγιον του Πειραιά στις αρχές της δεκαετίας του 1920:

Το Ρολόι του Πειραιά αποτυπωμένο μέσα από τις φωτογραφίες του φωτορεπόρτερ της εποχής του Μεσοπολέμου Πέτρου Πουλίδη (Αρχείο ΕΡΤ):

Το Ωρολόγιον (Δημαρχείο) στα χρόνια του Μεσοπολέμου:

Το Δημαρχείον της πόλεως (Ρολόι) και η πλατεία Θεμιστοκλέους

Η ακτή Μιαούλη με το Ρολόι (Δημαρχείο) και την Αγία Τριάδα - Μεσοπόλεμος

Άποψη του Τινανείου Κήπου με το Ρολόι (Δημαρχείο)

Στην επόμενη χαρακτηριστική carte postale εποχής, αξίζει να παρατηρήσουμε την ύπαρξης της πλατείας Θεμιστοκλέους στα αριστερά με τα χαρακτηριστικά περίπτερα της, την παλαιά μητρόπολη της Αγίας Τριάδας με το μονό καμπαναριό, το Δημοτικό Θέατρο της πόλης στο βάθος, τη σημερινή λεωφόρο Βασιλέως Γεωργίου Α' (τότε λεωφόρος Αθηνάς) με τις άμαξες και τα μεγαλοπρεπή κτίρια της (λ.χ. το Μέγαρο Σπυράκη στη συμβολή με την οδό Φίλωνος), το Δημαρχείο (Ρολόι) στα δεξιά φαίνεται τμηματικά (στο ισόγειο διακρίνεται ξεκάθαρα η ένδειξη "Κουρείον") καθώς και το τραμ της παραλίας.

Πηγή Εικόνας: "Η Ιστορία του Νεώτερου Πειραιά μέσα από Πηγές" 

Από διαφορετική γωνία λήψης η επόμενη δίγλωσση χαρακτηριστική carte postale εποχής όπου πέραν του Ρολογιού, του Δημοτικού Θεάτρου και της παλαιάς μητρόπολης της Αγίας Τριάδας, διακρίνουμε τον Τινάνειο Κήπο και την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα με τη "στοιχειωμένη" οικία του ναυάρχου Μιαούλη (μετέπειτα οικία Α. Χατζόπουλου) έναντι αυτής επί της ακτής Μιαούλη.

Πηγή Εικόνας: "Η Ιστορία του Νεώτερου Πειραιά μέσα από Πηγές" 

Από την ίδια εποχή - στις αρχές του 20ου αιώνα - μια από τις πλέον κλασικές απεικονίσεις του Ωρολογίου, με την πλατεία Θεμιστοκλέους όπισθεν αυτού, την παλαιά Κεντρική Δημοτική Αγορά Πειραιώς παραπλεύρως και την κίνηση πεζών και αμαξών στην ακτή Μιαούλη παραπλεύρως του Τινανείου Κήπου.

Μια λεπτομέρεια του παραπάνω επιχρωματισμένου επιστολικού δελταρίου στην οποία διακρίνονται οι κολώνες ηλεκτροφωτισμού και τα φανάρια φωτισμού στο πεζοδρόμιο έναντι του Τινανείου Κήπου αλλά και οι λούστροι με τα κασελάκια τους.

Η ίδια απεικόνιση της ακτής Μιαούλη με το Ωρολόγιον σε επιστολικό δελτάριο με γραμματόσημο των δέκα λεπτών της δραχμής.

Πηγή Εικόνας: "Η Ιστορία του Νεώτερου Πειραιά μέσα από Πηγές" 

Το Δημαρχείο (Ρολόι) σημαιοστολισμένο με κόσμο στους εξώστες επ' ευκαιρίας κάποιας εορτή:

Το Ρολόι του Πειραιά στις αρχές της δεκαετίας του 1920:

Το Ρολόι, τη δεκαετία του 1930, σε μια λήψη από τη συμβολής της λεωφόρου Βασιλέως Γεωργίου Α' με την οδό Φίλωνος, στο ύψος του Τινάνειου Κήπου.

Μια ακόμη ενδεικτική προπολεμική φωτογραφική καταγραφή του σημαιοστολισμένου Ωρολογίου - Δημαρχείου, με πλήθος κόσμου στους εξώστες αλλά και στον πυργίσκο, λογικά με αφορμή κάποια εορτή ή άλλο επίσημο γεγονός:

Η ύπαρξη του Μεγάρου της Εθνικής Τράπεζας / ΝΑΤ, στη συμβολή της λεωφόρου Βασιλέως Γεωργίου Α' και Εθνικής Αντιστάσεως, αυτόματα προσδιορίζει τις φωτογραφίες ως μεταγενέστερες του 1934, οπότε και ολοκληρώθηκε η οικοδόμηση του εν λόγω Μεγάρου.

Στην παρακάτω ασπρόμαυρη φωτογραφική καταγραφή του έτους 1939, επί δημαρχίας Μιχαήλ Μανούσκου (σσ. περίοδος κυβερνήσεως Ιωάννη Μεταξά), διακρίνουμε το Ωρολόγιον με εμφανή τον βασιλικό θυρεό στον πυργίσκο αυτού, το τότε νεόδμητο Μέγαρο της Εθνικής Τραπέζης, την παλαιά Δημοτική Αγορά του Πειραιά στο σημείο όπου σήμερα υφίσταται ο εγκαταλειμμένος και αναξιοποίητος ουρανοξύστης (Εμπορικός Πύργος), ενώ στο βάθος διακρίνουμε τόσο το Μέγαρο ιδιοκτησίας του Τζανείου Νοσοκομείου όπου το ξενοδοχείο Continental (λεωφόρος Γούναρη και ακτή Ποσειδώνος) όσο και την πλατεία Καραΐσκάκη με το πολυόροφο Μέγαρο των αδελφών Γιαννούλατου. 

Πολυσύχναστο σημείο δραστηριοτήτων και συναντήσεων το Ρολόι εκείνης της εποχής, με το Μεγάλο Καφενείον "Το Ωρολόγιον" του Αναστάσιου Κομ(ν)νού στο ισόγειο και τις χαρακτηριστικές άμαξες οι οποίες στάθμευαν μεταξύ του κτιρίου και του Τινάνειου Κήπο.

Πειραιάς - Ωρολόγιο και πέριξ (έτος 1939)

Ο εορτασμός των Θεοφανίων γινόταν παραδοσιακά ακριβώς στο κρηπίδωμα έναντι του Δημαρχείου της πόλης επί της ακτής Μιαούλη, στη λεγόμενη Βασιλική Αποβάθρα. Στις επόμενες φωτογραφίες εποχές, απεικονίζονται σκηνές και λήψεις από σχετικές συναθροίσεις πέριξ του Δημαρχείου και της Βασιλικής Αποβάθρας.

Το Ρολόι λίγα χρόνια πριν την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου σε ένα ευρύτερο "κάδρο" της ακτής Μιαούλη και του κεντρικού λιμένος Πειραιώς. Στο ισόγειο του υπό εξέτασιν κτιρίου, κοσμοσυρροή στο γνωστό καφενείο. 

Το Ρολόι όπως καταγράφηκε τμηματικά λίγο πριν την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου:

Στην επόμενη ιστορική ασπρόμαυρη φωτογραφία του Οκτώβρη του 1944, ο Dmitri Kessel καταγράφει τα βρετανικά συμμαχικά στρατεύματα τη στιγμή της αποβίβασής τους στο κεντρικό λιμάνι του Πειραιά, μπροστά από το Ρολόι, με φόντο την ερειπωμένη από τους βομβαρδισμούς Αγία Τριάδα. 

Πειραιάς - Οκτώβρης 1944

Το Ρολόι (Δημαρχείο) στον μετά-κατοχικό Πειραιά με φόντο τη βομβαρδισμένη Αγία Τριάδα.

Έγχρωμη φωτογραφική λεπτομέρεια, εκ ευρύτερου φωτογραφικού κάδρου, των αρχών της δεκαετίας του 1950, στην οποία καταγράφεται το Ωρολόγιον του Πειραιώς: 

Ακολουθούν ορισμένες ακόμη ενδεικτικές μεταπολεμικές φωτογραφικές καταγραφές του Ωρολογίου από τις δεκαετίες του 1950 και του 1960:

Έτος 1959 - Στο βάθος το Ωρολόγιον

Οργασμός έργων στον μεταπολεμικό Πειραιά, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, όπως μαρτυρεί και η επόμενη φωτογραφία εποχής. Εκτός από το Ρολόι, το Μέγαρο της Εθνικής Τραπέζης / ΝΑΤ, τον Τινάνειο Κήπο και τα κτίρια της πλατείας Καραΐσκάκη στο βάθος, είναι εμφανέστατα τα έργα εκβάθυνσης του κεντρικού λιμένα Πειραιώς και διαπλάτυνσης των προβλητών που έλαβαν χώρα σε διάφορα σημεία του λιμανιού κατά την πρώτη δεκαετία μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή. 

Στις επόμενες φωτογραφίες, εμφανέστατα διαφορετικών δεκαετιών, εμφανίζεται στο κάδρο και μέρος του Τινανείου Κήπου ή Κήπου του Θεμιστοκλέους.

Μια χαρακτηριστική εικόνα της πειραϊκής καθημερινότητας περασμένων δεκαετιών με τους συναθροισμένους λούστρους στο πεζοδρόμιο παραπλεύρως του Τινανείου Κήπου ή Κήπου του Θεμιστοκλέους (όπως αναγράφεται και στη σχετική πινακίδα) με φόντο το Ρολόι και το Μέγαρο της Εθνικής Τραπέζης (ΝΑΤ). 

Οι δυο κάτωθι έγχρωμες φωτογραφικές αποτυπώσεις από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 καταγράφουν το Ωρολόγιον του Πειραιώς αρχικά από την νοτιοανατολική όψη του και, ακολούθως, από την βορειοδυτική:

Το Ρολόι του Πειραιά με το δημοφιλές ισόγειο καφενείο του όπως καταγράφηκε δια χειρός Δ. Παπαδήμου κατά τη δεκαετία του 1960:

Το Ρολόι, στις αρχές της δεκαετίας 1960, στη "σκιά" του ιερού ναού της Αγίας Τριάδας: 

Έτος 1963 - Πηγή Εικόνας: Η εξέλιξη του λιμένος Πειραιώς κατά τον 20ο αιώνα

Το Ρολόι του Πειραιά την Κυριακή, 7 Μαρτίου του έτους 1965, με το Μέγαρο του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου (ΝΑΤ) στα αριστερά του και τον ιερό ναό της Αγίας Τριάδος στο φόντο.

Το Ωρολόγιον του Πειραιώς, περί τα τέλη της δεκαετίας του 1960, με το Μέγαρο του ΝΑΤ να ξεπροβάλλει πίσω του και τους περαστικούς να περπατούν παραπλεύρως του Τινανείου Κήπου.

Το υπό εξέτασιν Ωρολόγιον του Πειραιώς με τον χαρακτηριστικό πυργίσκο του, όπως καταγράφηκε κατά το έτος 1967 για λογαριασμό της ταινίας "Μια Κυρία Στα Μπουζούκια":

Το Ωρολόγιον του Πειραιώς λίγο πριν την, κατά κοινή ομολογία, ατυχέστατη κατεδάφισή του, στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1968, επί ημερών δημαρχίας Αριστείδη Σ. Σκυλίτση. Όπως μπορεί κανείς να παρατηρήσει, η πρόσβαση στο Ρολόι είχε απαγορευτεί με χρήση προστατευτικών επιφανειών, ενώ είχε ξεκινήσει η διαδικασία αποψίλωσης του κτιρίου. Στο βάθος της εικόνας διακρίνεται τμήμα της νέας Μητρόπολης της Αγίας Τριάδας.

Από την ίδια χρονική περίοδο, μια ακόμα ασπρόμαυρη αρχειακή λήψη η οποία καταγράφεται ως μια από τις τελευταίες που απεικονίζουν το θρυλικό Ωρολόγιον του Πειραιώς προ της κατεδαφίσεώς του. Στα αριστέρα του φωτογραφικού κάδρου διακρίνεται μερικώς το Μέγαρο ιδιοκτησίας του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου (ΝΑΤ) - πάλαι ποτέ Μέγαρο της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος.

Διαβάστε εδώ ένα ξεχωριστό άρθρο - έρευνα με το χρονικό της κατεδαφίσεως του ιστορικού συμβόλου της πόλης του Πειραιώς.

• Το Ρολόι του Πειραιώς - Αρχιτεκτονική Ανάλυση

Στη στάθμη του ισογείου του κτιρίου κυριαρχούσαν μια μεγάλη αίθουσα και ο διάδρομος της εισόδου, ενώ περιμετρικά οργανώνονταν οι χώροι των καταστημάτων. Ένα μεγάλο μαρμάρινο κλιμακοστάσιο και δυο μικρές ξύλινες κυκλικές σκάλες οδηγούσαν στον πρώτο όροφο, ο οποίος περιελάμβανε μια επίσης ευρύχωρη κεντρική αίθουσα, μαγειρείο, μπουφέ και χώρους γραφείων. Η πρόσβαση στο "υπερώο" όπου υπήρχαν ένα σφαιριστήριο και δωμάτια επιτυγχανόταν διαμέσου ενός κυκλικού κλιμακοστασίου. Και στις τρεις στάθμες υπήρχαν χώροι υγιεινής.

Ο πύργος του ρολογιού, προσπελάσιμος διαμέσου μιας στενής σκάλας, περιελάμβανε μια μικρή αποθήκη, το "ωρολογοστάσιον" και το κωδωνοστάσιο. Στην ανατολική και δυτική πλευρά του κυβόσχημου κτιρίου υπήρχαν δυο συμμετρικές πτέρυγες με κεντρικό πρόπυλο το οποίο αποτελούνταν από δωρικούς κίονες και περιστύλιο που κατέληγε σε συμπαγή εξώστη.

Το Ρολόι - Πειραιάς (Πηγή: ΕΛΙΑ)

Στη νότια πλευρά υπήρχε παρόμοια κιονοστοιχία που δημιουργούσε αντίστοιχες στοές σε επαφή με τη χαρακτηριστική πολυγωνική προεξοχή. Η δε βόρεια πλευρά υπήρξε περισσότερο ακαδημαϊκή με κιονοστοιχία στο δεύτερο επίπεδο. Η βάση, οι ορθοστάτες και τα κατώφλια των θυρών, τα επίκρανα των παραστάδων, η κορωνίδα και ο πολυγωνικός εξώστης ήταν κατασκευασμένα από μάρμαρο. Τέλος, οι τοίχοι του κτιρίου ήταν επιχρισμένοι με μαρμαροκονία, σε απομίμηση λευκού μαρμάρου.

Το Ρολόι φωταγωγημένο - Πειραιάς

Έκτος από τα εξωτερικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του εν λόγω κτιρίου, του οποίου τα σχέδια ειρήσθω εν παρόδω φέρονται να καταστράφηκαν κατά την κατεδάφισή του, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε επίσης η εσωτερική του διακόσμηση. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, οι δυο κεντρικές αίθουσες του κτιρίου υπήρξαν ιδιαιτέρως "προσεγμένες", με "χρωματισμένες" οροφές, ενώ πέραν του ζωγραφικού διακόσμου, είχε προβλεφθεί η τοποθέτηση προτομών η οποία όμως ουδέποτε υλοποιήθηκε.

• Το Ρολόι του Πειραιώς στον 21ο αιώνα - Εικονική Πραγματικότητα: 

Αλήθεια, πως θα ήταν ο Πειραιάς σήμερα, αν το ιστορικό Ωρολογίον είχε "γλυτώσει" από την καταστρεπτική μανία του "αμφιλεγόμενου" ως προς την συνολική προσφορά του, δοτού Δημάρχου της Χούντας, τον οποίο - ειρήσθω εν παρόδω - πολλοί Πειραιώτες μακαρίζουν ενθυμούμενοι κυρίως τα "θετικά" της θητείας του, θεωρώντας τον ως "τον καλλίτερο Δήμαρχο της πόλεως" διαχρονικά; 

Με τη χρήση της τεχνολογίας των Η/Υ και του Photoshop ας προσαρμόσουμε μια από τις τελευταίες φωτογραφικές καταγραφές του Ρολογιού επί μιας σύγχρονης λήψεως του έτους 2012, με το εξής αποτέλεσμα:

Όσον αφορά τα πραγματικά αίτια της κατεδαφίσεως του "Ωρολογίου" από τον Αριστείδη Σκυλίτση, αυτά οφείλουν να αναζητηθούν, πέραν της αποδεδειγμένης εμμονής του δοτού/διορισμένου Δημάρχου ενάντια των παλαιών παραδοσιακών κτιρίων, στην "ανάγκη" προβολής και απερίσπαστης θεάς προς τη θάλασσα του Μητροπολιτικού Ναού της Αγίας Τριάδας όσο και του Μεγάρου της Εθνικής Τραπέζας/ΝΑΤ όπως επίσης στην επιθυμία αρκετών φορέων της πόλεως οι οποίοι επιζητούσαν την κατεδάφιση του υπό εξέτασιν κτιρίου το οποίο θεωρείτο ως ξεπερασμένο και εστία ρύπανσης για τη γύρω περιοχή. Άλλωστε, ας μην παραβλέπουμε πως εκείνη την εποχή, επικρατούσε μια γενικότερη τάση αντικατάστασης των παραδοσιακών στοιχείων. 

Κατά καιρούς έχουν καταγραφεί θεωρητικές προσπάθειες εκ μέρους ανθρώπων και σωματείων που εξέφρασαν την επιθυμία ανακατασκευής του "Ωρολογίου", στο σημείο όπου βρισκόταν,  δίχως βεβαίως κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Δυστυχώς, τον διακαή πόθο πολλών Πειραιωτών που πρόλαβαν (ηλικιακά) και "έζησαν" το Ωρολόγιο (Δημαρχείο) του Πειραιώς ως σύμβολο της πόλης, επιχείρησαν να εκμεταλλευτούν κατά καιρούς διάφοροι "τσαρλατάνοι" πολιτικάντηδες της πόλεως, οι οποίοι για ψηφοθηρικούς λόγους είχαν εξαγγείλει την ανοικοδόμηση του ιστορικού κτιρίου, ανοίγοντας μάλιστα σχετικούς τραπεζικούς λογαριασμούς προς ενίσχυση του εγχειρήματος, δίχως βέβαια ουδέποτε να έχει σημειωθεί η οποιαδήποτε θετική εξέλιξη.

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Η θεμελίωσις του Χρηματιστηρίου Πειραιώς (Ρολόι)

Το Ρολόι του Πειραιά - Χρονικό Κατεδαφίσεως

Μέγα Καφενείον "Το Ωρολόγιον"Α. Κομ(ν)ηνού

Ο πρώτος δήμαρχος Πειραιώς Κυριάκος Σερφιώτης

Πειραιεύς: ο παλμός της ελληνικής οικονομίας

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• "Πειραιάς 1834-1912", Σταματίνα Μαλικούτη, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς 
• Πειραϊκό Αρχείο του Γυμνασιάρχη Παρασκευά Ευαγγέλου, "Η Ιστορία του Νεώτερου Πειραιά μέσα από Πηγές", Εκδόσεις Τσαμαντάκη 
• "Ο Πειραιεύς του άλλοτε", Πάνου Λώζου, 1987 
• "Αναζητώντας το χθες του Πειραιώς", Ιακώβου Γ. Βαγιάκη, Συλλογές 
• Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο - ΕΛΙΑ 
• Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως

• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.