Ο ΛΟΦΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΦΙΛΟΠΑΠΠΟΥ

Ο λόφος Φιλοπάππου (καταγραφόμενος επίσης ως λόφος Μουσών ή και λόφος Σέγγιο) αποτελεί έναν λόφο της πόλεως των Αθηνών ευρισκόμενο νοτιοδυτικά απέναντι από την Ακρόπολη,  συνδεόμενος με τους παρακείμενους λόφους του Αστεροσκοπείου (λόφος Νυμφών) και της Πνύκας. Στην κορυφή του προαναφερόμενου υψώματος υφίσταται το μνημείο Φιλοπάππου το οποίο κατασκευάστηκε εις μνήμην του Γαΐου Ιουλίου Αντιόχου Επιφανή Φιλόπαππου (65 – 116 μ.Χ.), κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας, ονοματίζοντας κατ'αυτόν τον τρόπο τον λόφο. Στα πέριξ του λόφου του Φιλοπάππου βρίσκονται οι συνοικίες του Κουκακίου, των Πετραλώνων και της Ακρόπολης, ενώ στην νότια πλευρά του λόφου υπάρχει το θέατρο Δώρα Στράτου.

Σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα περιηγητή και γεωγράφο Παυσανία (110 - 180 μ.Χ.), ο λόφος πήρε την αρχική του ονομασία ως λόφος των Μουσών από τον αρχαίο ποιητή Μουσαίο τον Αθηναίο, ο οποίος φέρεται να έζησε, να δίδαξε και να τάφηκε σε τούτο το σημείο. ("ἔστι δὲ ἐντὸς τοῦ περιβόλου τοῦ ἀρχαίου τὸ Μουσεῖον ἀπαντικρὺ τῆς ἀκροπόλεως λόφος, ἔνθα Μουσαῖον ᾄδειν καὶ ἀποθανόντα γήρᾳ ταφῆναι λέγουσιν· ὕστερον δὲ καὶ μνῆμα [...]", Παυσανίας, "Αττικά"). Μάλιστα, πλησίον της κορυφής του λόφου, υφίσταται μια διαμορφωμένη πλατεία με λαξεύσεις επί του φυσικού βράχου. Οι κάτωθι εικονιζόμενες κόγχες, στις οποίες υφίστανται μέχρι και σήμερα θρανία, βάθρα αγαλμάτων και τράπεζες προσφορών, εικάζεται πως ανήκουν στο Ταφικό Ηρώο του Μουσαίου.

Διαχρονικά, ο συγκεκριμένος λόφος υπήρξε σημείο ιδιαίτερης στρατηγικής σημασίας καθώς αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα προπύργια - οχυρά της πόλης των Αθηνών. Κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα, οι Αθηναίοι συμπεριέλαβαν το λόφο στη Θεμιστόκλεια οχύρωση ενώ, τον 4ο π.Χ. αιώνα, χωροθέτησαν στην κορυφή του το Διατείχισμα. 

Η πλέον σύγχρονη ονομασία "λόφος Σέγγιο" χρονολογείται από την εποχή της Φραγκοκρατίας και διατηρήθηκε από τότε και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Η ετυμολογία της ονομασίας αυτής προφανώς προέρχεται από την ιταλική λέξη "σένιο", (segno = σινιάλο, σήμα), λόγω της εξαιρετικής γεωγραφικής θέσης του λόφου, επί του οποίου υπήρχε σηματογραφικός σταθμός που λάμβανε σήματα και πληροφορίες από άλλα παρατηρητήρια/πύργους κατά μήκος των ακτών της Αττικής ή των νήσων του Σαρωνικού. 

Στα πλαίσια της Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 2000, υπήρξε η πρόταση ο λόφος του Φιλοπάππου να περιφραχτεί, να είναι επισκέψιμος με ωράριο και να ενταχθεί στο ενιαίο εισιτήριο των χώρων της ενοποίησης. Παρόλα ταύτα, η ως άνω πρόταση ουδέποτε υλοποιήθηκε, με το υπαίθριο μνημείο να παραμένει διαρκώς ανοιχτό.

• Το Μνημείο του Φιλοπάππου

Η κατασκευή του μνημείου του Φιλοπάππου χρονολογείται στο διάστημα μεταξύ 114-116 μ.Χ. και όπως προαναφέραμε πραγματοποιήθηκε από τους κατοίκους των Αθηνών προς τιμή του μεγάλου ευεργέτη της πόλης των Αθηνών, εξόριστου πρίγκηπα της Κομμαγηνής Συρίας, Γαΐου Ιουλίου Αντιόχου Φιλoπάππου, εγγονού του Αντιόχου Δ' του Επιφανή, ο οποίος - άγνωστο ακριβώς το πότε - είχε εγκατασταθεί μόνιμα στην Αθήνα, είχε γίνει Αθηναίος πολίτης, αναλαμβάνοντας δημόσια και θρησκευτικά αξιώματα και ανακηρυσσόμενος μάλιστα "Ύπατος της Αθήνας" το 90-100 μ.Χ.

Το εικονιζόμενο μνημείο, διαστάσεων 9,80 επί 9,30 μέτρων, περιλάμβανε ταφικό θάλαμο και έχει οικοδομηθεί από λευκό πεντελικό μάρμαρο επί βάθρου ύψους 3.08 μέτρων, από πωρόλιθο επενδυμένο με πλάκες μαρμάρου εξ Υμηττού. Η βόρεια πλευρά, η οποία είναι ορατή από την Ακρόπολη των Αθηνών, αποτελούσε την πρόσοψη του μνημείου και είχε πλούσιο αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Το εν λόγω μνημείο σωζόταν αυτούσιο τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα, οπότε και ο ταξιδευτής Κυριακός ο εξ Αγκώνος (Ancona) αντέγραψε τις πέντε επιγραφές της πρόσοψης.

Από τις προαναφερθείσες επιγραφές, οι τρεις που είναι χαραγμένες κάτω από τα αγάλματα, καταγράφουν τα ονόματα των απεικονιζόμενων προσώπων. Ο κεντρικός ανδριάντας παρουσιάζει τον Φιλόπαππο, καθήμενο να θαυμάζει την έναντι Ακρόπολη, ενώ ακριβώς πίσω του βρισκόταν ο νεκρικός θάλαμος με την σαρκοφάγο του. Δεξιά του κεντρώου ανδριάντα, βρίσκεται ο ανδριάντας του παππού του Φιλόπαππου, του Αντίοχου Δ΄ του τελευταίου Βασιλέως της Κομμαγηνής (βλέπε λεπτομερή φωτογραφία εδώ), ενώ αριστερά υπήρχε ο ανδριάντας του ιδρυτή της Βασιλικής δυναστείας των Σελευκιδών, στη Συρία, δηλαδή του Σέλευκου Α' του Νικάτωρα από τον οποίο καταγόταν η βασιλική δυναστεία της Κομμαγηνής. Από τους τρεις προαναφερόμενους ανδριάντες, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε στην επόμενη φωτογραφία διασώζονται τμηματικά οι δυο, του Φιλοπάππου και του Αντιόχου Δ'. 

Επί της ουσίας λοιπόν επρόκειτο για ένα Μαυσωλείο το οποίο λανθασμένα επικράτησε να χαρακτηρίζεται ως "μνημείο".

Ειρήσθω εν παρόδω, η επιγραφή του κεντρικού ανδριάντα αναφέρει: "Φιλόπαππος Επιφάνους Βησαιευς", ήτοι "Φιλόπαππος γιος του Επιφάνους, εγγεγραμμένος πολίτης στο δήμο της Βήσης των Αθηναίων". Η εν λόγω επιγραφή φανερώνει το όνομα που έφερε ο Φιλόπαππος στην αρχαία Αθήνα ενώ έτερη επιγραφή, στην πρόσοψη του ίδιου μνημείου, αναφερόταν στο όνομα που είχε ο Φιλόπαππος ως ελληνικής καταγωγής πρίγκιπας με τίτλο Βασιλέως: "Βασιλεύς Αντίοχος Φιλόπαππος Βασιλέως Επιφανούς Αντιόχου". Μια τρίτη επιγραφή, σε λατινική γραφή, αναφέρεται στο όνομα που διατηρούσε ο Φιλόπαππος ως "Ρωμαίος πολίτης": "C. Julius f(ilius) Antiochus Philopappus". 

Σήμερα, από τις τέσσερις πλευρές του Μαυσωλείου αυτού, σώζεται μονάχα η βορειοανατολική, στην εξωτερική πλευρά της οποίας φέρεται φιλοτεχνημένη ανάγλυφα μια από τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του Φιλοπάππου, η οποία ήταν η ανακήρυξή του ως Ρωμαίος Ύπατος στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ. Ο Φιλόπαππος στη σχετική ανάγλυφη παράσταση βρίσκεται σε τέθριππο άρμα ακολουθία ραβδούχων. 

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειώσουμε ότι στην εποχή των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων, ο τίτλος του Υπάτου υπήρξε ένα τελείως τυπικός (καθώς δεν ασκείτο "Υπατείας εξουσία"), απλός και τιμητικός τίτλος, τον οποίον κάποιος αποκτούσε από εξαιρετική εύνοια του Αυτοκράτορα.

Όπως προαναφέραμε, το υπό εξέτασιν μνημείο διασωζόταν ακέραιο τουλάχιστον μέχρι και τον 15ο αιώνα. Η κατάσταση του κατά τον 21ο αιώνα οφείλεται τόσο στη φθορά του χρόνου, όσο και σε βανδαλισμούς. Σε πολλά σημεία, όπως λ.χ. στη νότια πλευρά του μνημείου, μπορεί κανείς να "θαυμάσει" σκαλισμένα ονόματα προερχόμενα από ανθρώπους διαφόρων εθνικοτήτων οι οποίοι "εκτόνωσαν" τις καλλιτεχνικές ανησυχίες αυτοπροβολής τους επί του μνημείου.

• Το Μνημείο του Φιλοπάππου μέσα από παλαιές φωτογραφίες

Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές, οι πρώτες ανασκαφές στο χώρο του μνημείου του Φιλοπάππου έλαβαν χώρα κατά το έτος 1898, ενώ ακολούθησαν εργασίες συντήρησης την επόμενη χρονιά.

Κατά το έτος 1904 καταγράφεται μια μερική αναστύλωση από τον πολιτικό μηχανικό Νικόλαο Μ. Μπαλάνο (Αθήνα 1860 - Αθήνα, 22 Σεπτεμβρίου 1942), ο οποίος κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα συνέδεσε το όνομά του με πλήθος εργασιών στην Ακρόπολη και σε άλλα μνημεία. 

Μνημείον Φιλοπάππου (Athenes - Monument de Philopape)

Το Μνημείο του Φιλοπάππου όπως καταγράφηκε φωτογραφικά από τον Γερμανό ερασιτέχνη φωτογράφο Paul Schulz κατά τον μήνα Μάιο του έτους 1928:

Το Μνημείο του Φιλοπάππου όπως καταγράφηκε φωτογραφικά κατά τη δεκαετία του 1930:

Jorns, Werner Philopapposmonument, um 1930-1935

Κατά το έτος 1940 πραγματοποιήθηκε συμπληρωματική διερευνητική ανασκαφή από τους Η.Α. Thompson και Ι. Τραυλό ενώ το 1957, σε νέα αρχαιολογική έρευνα του μνημείου με παράλληλη ανασκαφή του χώρου από τον αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο Ιωάννη Τραυλό (1908 - 28 Οκτωβρίου 1985) διαπιστώθηκε πως το μνημείο αυτό έφερε νεκρικό θάλαμο. Η είσοδος στον εν λόγω θάλαμο επιτυγχανόταν μέσω κλίμακας (σκάλας) στη νοτιοδυτική πλευρά ενώ απέναντι από την είσοδό του υπήρχε η σαρκοφάγος του Φιλοπάππου.

Helbig, Konrad [1975]

• Η διαδρομή προς το Μνημείο του Φιλοπάππου

Στις αρχές της δεκαετίας του 2010, όπως φανερώνουν άλλωστε οι φωτογραφίες, το υπό εξέτασιν μνημείο βρισκόταν περιφραγμένο, μια απλή δίγλωσση ενημερωτική πινακίδα προσέφερε ορισμένες σχετικές πληροφορίες ενώ κατά τις βραδυνές ώρες, ειδικά φωτιστικά σώματα φρόντιζαν για την προβολή του. Παρότι πρόκειται για ένα ιδιαιτέρως προσφιλές τουριστικό σημείο, το πρωινό της Κυριακής 6ης Νοεμβρίου του 2011, ελάχιστοι άνθρωποι τιμούσαν με την παρουσία τους το λόφο των Μουσών.

Η μικρή ανοδική διαδρομή, αφήνοντας πίσω τον πεζόδρομο του Διονυσίου Αρεοπαγίτου και την κακομοιριά ορισμένων στοιχείων του (βλέπε σχετικά εδώ), προς την κορυφή του λόφου συνοδευόταν από μια ασυνήθιστη "ηρεμία". Οι ήχοι της πόλης ακούγονταν ολοένα και πιο μακρυά ανεβαίνοντας προς το Μνημείο του Φιλοπάππου ενώ τις εντυπώσεις έκλεβε η "έντονη παρουσία" της φύσης που "αγκάλιαζε" το πετρώδες ύψωμα.

Το πλακόστρωτο μονοπάτι, έργο του σπουδαίου αρχιτέκτονα Δημητρίου Πικιώνη, οδηγεί στο Μνημείο του Φιλοπάππου σε μια διαδρομή που σίγουρα αξίζει κάποιος να την περπατήσει ξανά και ξανά.

• Η πανοραμική θέα του λόφου των Μουσών

Βέβαια, πέραν του προαναφερθέντος μνημείου, η θέα που προσφέρει ο λόφος των Μουσών είναι άκρως εντυπωσιακή. Από την μια πλευρά δεσπόζει ο απέναντι λόφος της Ακρόπολης των Αθηνών με το αρχαίο θέατρο του Διονύσου στους πρόποδες του:

Στην κορυφή ο μεγαλοπρεπής Παρθενώνας:

Ο τηλεφακός καταγράφει τα Προπύλαια:

Στο βάθος ο λόφος του Λυκαβηττού, απόλυτο - κατά την ταπεινή μου άποψή - viewing point της πρωτεύουσας: 

Με μια ελαφρά στροφή του κεφαλιού, ο φωτογραφικός φακός καταγράφει το κτίριο του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης, "παραφωνία" μέσα στην αστική δόμηση της περιοχής:

Γυρνώντας την πλάτη στην παλαιά Αθήνα, στο βάθος το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας, ο Πειραιάς. Με μια γρήγορη ματιά, ξεχωρίζουν αμέσως ο εγκαταλειμμένος και αναξιοποίητος επί δεκαετίες Ουρανοξύστης στο κεντρικό λιμάνι της πόλεως, το ποδοσφαιρικό γήπεδο "Γεώργιος Καραϊσκάκης" και το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας, αμφότερα στην περιοχή του πάλαι ποτέ κοσμικού προαστίου του Νέου Φαλήρου, το ύψωμα (λόφος) της Καστέλλας και η πειραϊκή χερσόνησος.

Εστιάζοντας προς τον Εμπορικό Πύργο - Ουρανοξύστη, διακρίνουμε το παλαιό Silo (Σιλό) του κεντρικού λιμένα Πειραιά καθώς και πλήθος πλοίων που βρίσκονται εκτός του εμπορικού λιμένα.

Απομονώνοντας με την χρήση του τηλεφακού ένα "κάδρο", κάπου μεταξύ Μοσχάτου - Τζιτζιφιών. Άναρχη δόμηση, μια ζούγκλα από τσιμεντένια κουτάκια, κεραίες και ηλιακούς θερμοσίφωνες.

• Αντί Επιλόγου

Από τον κατηφορικό δρόμο της επιστροφής, ας κρατήσουμε αντί επιλόγου την εικόνα του μεγαλοπρεπούς Παρθενώνα, "λίκνου του πολιτισμού", αιωνίου συμβόλου των Αθηνών, της γενέτειρας του "δημοκρατικού πολιτεύματος", να ξεπροβάλλει ανάμεσα στα ελαιόδενδρα:

Αλήθεια όμως, πόσο ειρωνικό φαντάζει να ομιλούμε για δημοκρατικό πολίτευμα, στην Ελλάδα του 21ου αιώνα;

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων.

Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

Μνημείο Φιλοπάππου - Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Μνημείο Φιλοπάππου - Wikipedia

Λόφος Φιλοπάππου - Wikipedia

Φωτογραφίες: 

• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.