ΤΟ ΤΕΛΩΝΕΙΟ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ

• Η Δογάνα του Πειραιά - Ιστορική Αναδρομή

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, σύμφωνα με τα όσα προκύπτουν από μαρτυρίες Ελλήνων και ξένων ιστορικών και περιηγητών/επισκεπτών του τόπου, είναι αποδεδειγμένη η ύπαρξη ενός υποτυπώδους εν Πειραιεί τελωνείου, το οποίο υπολειτουργούσε, παρουσία κάποιων Οθωμανών φρουρών, γνωστό με το όνομα "Δογάνα" (σσ. "Dogana" σημαίνει "Τελωνείο" στα ιταλικά). Το τελωνείο του ερημικού Πόρτο Λεόνε ή Πόρτο Δράκο λοιπόν στεγαζόταν ουσιαστικά σε μια παράγκα επί της έρημης παραλίας λιμένος Πειραιώς, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις πλησίον της ιστορικής μονής του Αγίου Σπυρίδωνα. Το υποτυπώδες αυτό κτίσμα, μετά την απελευθέρωση, αντικαταστάθηκε από ένα νέο μεν, εξίσου πρόχειρο δε ως προς την κατασκευή του, οικοδόμημα για την κάλυψη των τελωνειακών αναγκών του υποτυπώδους λιμένος. Το εν λόγω πρόχειρο κτίσμα - παράπηγμα, φέρεται να επεκτάθηκε για πρώτη φορά κατά το έτος 1835, ήτοι στην αρχή της περιόδου ανασύστασης και εποικισμού της πόλεως του Πειραιώς.

Κατά το έτος 1837, σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές, οι υπηρεσίες του Τελωνείου, του Υπολιμεναρχείου και του Υγειονομείου μεταφέρθηκαν στο μεγαλύτερο από τα δυο κτίρια των Αποθηκών Διαμετακόμισης, τα οποία βρίσκονταν έναντι του σημείου όπου δυο χρόνια αργότερα κατασκευάστηκε ο πρώτος ιερός ναός του Αγίου Νικολάου των Υδραίων. Τα προαναφερόμενα οικοδομήματα, η μελέτη και ο σχεδιασμός των οποίων αποδίδονται στους αρχιτέκτονες Κλεάνθη και Schaubert, είχαν ολοκληρωθεί την ακριβώς προηγούμενη χρονιά (έτος 1836), κατόπιν μεγάλων καθυστερήσεων.

Το πρώτο κτίριο του Τελωνείου του Πειραιώς, σύμφωνα με τις σωζόμενες περιγραφές, χαρακτηριζόταν ως ένα επίμηκες διώροφο κτίριο, ορθογώνιας κάτοψης, με μεγάλο εξώστη στη νότια όψη, αψιδωτά ανοίγματα, ξύλινα κιγκλιδώματα και ένα μικρό φυλάκιο στη δυτική πλευρά. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως σε ορισμένες πηγές, η περιοχή δυτικά της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, εκεί δηλαδή όπου οικοδομήθηκε το πρώτο Τελωνείο της πόλης, καταγραφόταν με το τοπωνύμιο "Ολλανδέζικος Φούρνος". 

Ο Ίλαρχος Γ. Αγγελόπουλος, εκτελών χρέη φρουράρχου της πόλεως, στο κεφάλαιο του βιβλίου "Στατιστική Πειραιώς", του έτους 1852, αναφέρει σχετικά με το Τελωνείο του Πειραιά: "[...] τούτο είνε επιμήκες τετράγωνον, κείται εις το νοτιοανατολικόν μέρος του λιμένος, πλησίον της παραλίας, είνε διόροφον και έχει κάτωθεν αποθήκας δια τα διάφορα εισερχόμενα εμπορεύματα, άνωθεν δε δωμάτια [...] υπάρχουσι κατά σειράν το ναυτοδικείον, τελωνείον, λιμεναρχείον, ταχυδρομείον και υγειονομείον [...] προς δυσμάς του καταστήματος υπάρχει το φυλάκιον του υγειονομείου [...]". Ο Αγγελόπουλος στο έργο του αναφέρει επίσης την ύπαρξη του πρώτου Λοιμοκαθαρτηρίου της πόλης πλησίον του ιδίου κτιριακού συγκροτήματος.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1870 και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1880 καταγράφονται επεκτάσεις του προαναφερόμενου κτιρίου με την κατασκευή νέων πτερύγων. Ο περιορισμένος χώρος που διατίθετο για τις διάφορες υπηρεσίες που στεγάζονταν στο κτίριο καθώς και το ευτελές της αρχικής κατασκευής υποχρέωναν τις αρχές του τόπου σε συνεχείς επισκευές. Ο Κωνσταντίνος Αθανασίου αποτύπωσε με τον φωτογραφικό του φακό το κτίριο του Τελωνείου περί τα μέσα της δεκαετίας του 1870:

Φωτογράφος: Κωνσταντίνος Αθανασίου (circa 1875)

Ακολουθεί μια επεξεργασμένη λεπτομέρεια της ως άνω φωτογραφίας στην οποία αποκαλύπτεται το κτίριο του Τελωνείου Πειραιώς περί τα μέσα της δεκαετίας του 1870:

Φωτογράφος: Κωνσταντίνος Αθανασίου (circa 1875)

Κατά την διάρκεια των δεκαετιών του 1880 και του 1890, στον ραγδαία αναπτυσσόμενο Πειραιά υπήρξε μεγάλος προβληματισμός σχετικά με την ανέγερση ενός νέου οικοδομήματος που θα εξυπηρετούσε τις τελωνειακές ανάγκες. Εν τέλει, παρά την μελέτη που συντάχθηκε, δεν έλαβε χώρα κάποιο σχετικό έργο. Στα τέλη δε του 19ου αιώνα (έτος 1899), καταγράφονται νέες μεγάλες προσθήκες και μεταρρυθμίσεις στην υπάρχουσα κτιριακή εγκατάσταση.

Τα δυο ισοδύναμα διώροφα κτίρια τα οποία διασώζονται μέχρι τις μέρες μας, οικοδομήθηκαν μέσα στη πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, στη θέση των προγενέστερων κτιριακών εγκαταστάσεων. Τα εν λόγω κτίρια, έχουν υποστεί στο πέρασμα των χρόνων πολλές διαδοχικές μετατροπές και προσθήκες, έχοντας στεγάσει κατά καιρούς υπηρεσίες του Λιμεναρχείου, του Υγειονομείου και βεβαίως του Τελωνείου Πειραιώς.

• Το Τελωνείο/Λιμεναρχείο του Πειραιά - Παλαιές Φωτογραφίες:

Ευθύς αμέσως, παρουσιάζονται μια σειρά ενδεικτικών παλαιών ιστορικών φωτογραφιών εποχής και επιστολικών δελταρίων (καρτ ποστάλ), με κύριο θέμα το Τελωνείο/Λιμεναρχείο του Πειραιά, στις οποίες διακρίνονται τόσο οι παλαιότερες όσο και οι υφιστάμενες μέχρι τις ημέρες μας κτιριακές εγκαταστάσεις.

Επιχρωματισμένο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο με λεζάντα "Πειραιεύς: Τελωνείον" (Le Pirée: La Douane). 

Επιχρωματισμένο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο με λεζάντα "Πειραιεύς: Λιμεναρχείον και Υγειονομείον" (Le Pirée: Capitanerie du port et bureau de santé):

Επιστολικό δελτάριο εποχής  με δίγλωσση λεζάντα "Πειραιεύς: Άποψις Τελωνείου" (Pirée: Vue de la Douane). Αξιομνημόνευτη δίχως άλλο η παρουσία αμαξών, καθώς επί της πλατείας Τελωνείου υφίστατο επίσημος σταθμός.

Ασπρόμαυρο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα με δίγλωσση λεζάντα "Πειραιεύς: Άποψις Τελωνείου" (Pirée: Vue de la Douane):

Όπως είναι φυσικό, σε αρκετά αρχειακά τεκμήρια, πέραν των κτιριακών εγκαταστάσεων του Τελωνείου Πειραιώς, καταγράφεται επίσης ο ναός του Αγίου Νικολάου όπως λ.χ. στο παρακάτω επιστολικό δελτάριο εποχής με δίγλωσση λεζάντα-τίτλο: "Πειραιεύς: Τελωνείον" (Le Pirée: Douane):

Συχνά, στις παλαιές καρτ-ποστάλ παρουσιάζονται γενικότερες απόψεις της πόλης εκ του Τελωνείου όπως λ.χ. στο κάτωθι επιστολικό δελτάριο εποχής με δίγλωσση λεζάντα-τίτλο: "Πειραιεύς: Άποψις εκ του Τελωνείου" (Le Pirée: Vue Prise de la Douane) με φόντο τα ελλιμενισμένα πλοία και τα κτίρια της ακτής Μιαούλη:

Παρόμοιας τεχνοτροπίας δίγλωσσο επιχρωματισμένο επιστολικό δελτάριο εποχής υπό τον τίτλο "Πειραιεύς: Άποψις εκ του Λιμεναρχείου". Στο βάθος, συν τοις άλλοις, καταγράφεται η στέγη του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιώς και τα καμπαναριά του ιερού ναού του Αγίου Σπυρίδωνος.

Αναφορά στον ... ακαταπόνητο τελωνοφύλακα Σ. Καραβά, μέσα από τις σελίδες του πειραϊκού Τύπου του έτους 1904:

Η εφημερίδα "Πατρίς", σε σχετικό της δημοσίευμα - αφιέρωμα στο Τελωνείο του Πειραιά στα 1912, παρουσίαζε μια σειρά από σπάνιες φωτογραφίες στις οποίες καταγραφόταν η καθημερινότητα στο Τελωνείο Πειραιώς εκείνων των καιρών:

Επιβάτες εκ Κωνσταντινούπολεως εξερχόμενοι από την αίθουσα των αποσκευών του Τελωνείου Πειραιώς

Το πρώτο ελεγκτήριο του Τελωνείου Πειραιώς

Οι αποσκευές των επιβατών φορτωμένες σε σούστα έξω από την αίθουσα αποσκευών του Τελωνείου

Στην επόμενη ασπρόμαυρη φωτογραφική καταγραφή με ημερομηνία 16 Μαΐου του έτους 1917, από τα χρόνια του δεύτερου "συμμαχικού" αποκλεισμού του Πειραιά, υπάλληλοι του Τελωνείου Πειραιώς ελέγχουν και ζυγίζουν εισαγόμενα σακιά με σιτάρι (συνήθως ρωσικής προέλευσης) στην αποβάθρα έναντι του Αγίου Νικολάου στον βιομηχανικό Πειραιά των πολλών ατμόμυλων και κυλινδρόμυλων. Σε δεύτερο πλάνο, διακρίνονται επίσης τμήμα του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα αλλά και η στέγη του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιώς και ο πυργίσκος του Ωρολογίου (Δημαρχείου).

Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, το Τελωνείο Πειραιώς παρέμενε σημείο αναφοράς λόγω της στρατηγικής θέσεώς του στον κεντρικό λιμένα της πόλης, του πλήθους των υπηρεσιών που συστεγάζονταν στο κτιριακό συγκρότημα και της εν γένει δραστηριότητας που χαρακτήριζε τη συνοικία γύρω από το Τελωνείο και τον Άγιο Νικόλαο. Αξιοσημείωτη δίχως άλλο η παρουσία του "κόκκινου τραμ της παραλίας", του οποίου η αρχική αφετηρία / τέρμα ήταν έναντι του Τελωνείου, επί της ομωνύμου πλατείας. 

Ενδεικτικό αρχειακό τεκμήριο με αναφορά στις εισπράξεις του Τελωνείου Πειραιώς κατά το έτος 1923:

Στα μέσα της δεκαετίας του '20, όπως προκύπτει εκ πρωτογενούς έρευνας, το Τελωνείο Πειραιώς λειτουργούσε υπό τη διεύθυνση του Τελώνη Νικολάου Σολωνάκη, διαθέτοντας προσωπικό περί τα 20 άτομα (Τελώνες, Ελεγκτές Α' τάξεως, Τελωνειακό Ταμία, Επιστάτες και Γραμματείς). Στο Τελωνείο Πειραιώς εκείνων των καιρών λειτουργούσαν τρία τμήματα ενώ οι σχετικές αποθήκες του Τελωνείου βρίσκονταν επί της παραλίας, καταλαμβάνοντας μεγάλη έκταση. Την ίδια εποχή, το Υγειονομείον Πειραιώς καταγραφόταν "παρά το Τελωνείον", υπό τη διεύθυνση του Υγειονόμου Σπυρ. Μάρμορα.

Οι κάτωθι ασπρόμαυρες αρχειακές φωτογραφίες, δια χειρός του γνωστού φωτογράφου / φωτορεπόρτερ της περιόδου του Μεσοπολέμου Πέτρου Πουλίδη, εκ των ψηφιοποιημένων συλλογών της ΕΡΤ, καταγράφουν την εικόνα του Τελωνείου Πειραιώς περί τα τέλη της δεκαετίας του 1920:

Η αποβάθρα του Τελωνείου Πειραιώς (Πέτρος Πουλίδης - Αρχείο ΕΡΤ)

Η αποβάθρα του Τελωνείου Πειραιώς (Πέτρος Πουλίδης - Αρχείο ΕΡΤ)

Το Τελωνείο Πειραιώς επί της ακτής Μιαούλη και οι σούστες (άμαξες) που εξυπηρετούσαν τους επιβάτες (Πέτρος Πουλίδης - Αρχείο ΕΡΤ)

 Το Τελωνείο Πειραιώς, η ακτή Μιαούλη και στο βάθος το Ωρολόγιον (Πέτρος Πουλίδης - Αρχείο ΕΡΤ)

Στιλβωτές υποδημάτων, ήτοι λούστροι, οι οποίοι σύχναζαν στα πέριξ του Τελωνείου, στον Τινάνειο Κήπο, στο Ωρολόγιον και αλλού, με τα κασελάκια τους ακουμπούν στον τοίχο του Τελωνείου επί της ακτής Μιαούλη σε μια ασπρόμαυρη προπολεμική φωτογραφία:

 

Λιμήν Πειραιώς (Τελωνείον)

Το Κεντρικό Λιμεναρχείο Πειραιά (ΚΛΠ), με τον χαρακτηριστικό βασιλικό θυρεό και το κτιριακό συγκρότημα του Τελωνείου σε δυο ιστορικές μεταπολεμικές φωτογραφίες της δεκαετίας του 1950:

Οι κτιριακές εγκαταστάσεις του Τελωνείου / Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς όπως καταγράφηκαν φωτογραφικά περί τα τέλη της δεκαετίας του 1950, σε λήψεις οι οποίες εστιάζουν στον "κόκκινο" τροχιόδρομο της παραλίας λιμένος.

Μετά την κατάργηση του τροχιόδρομου της παραλίας λιμένος, η ραγδαία αύξηση των τροχοφόρων οχημάτων οδήγησε στη "δημιουργία" ενός υπαίθριου χώρου στάθμευσης στον ελεύθερο χώρο (πλατεία Αμαλίας ή πλατεία Τελωνείου), έναντι του υπό εξέτασιν κτιρίου και της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου. Ο εν λόγω χώρος στάθμευσης καταγράφηκε σε διάφορες αρχειακές λήψεις εκείνων των καιρών όπως λ.χ. οι κάτωθι:

Στην κάτωθι έγχρωμη φωτογραφική καταγραφή, η οποία τοποθετείται χρονικά κατά το έτος 1965, αποτυπώνεται τμήμα των κτιριακών εγκαταστάσεων του Τελωνείου / Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς, η εκκλησία του Αγίου Νικολάου καθώς επίσης το κτίριο των Λιμενικών Αποθηκών επί της οδού Ευπλοίας προ της τμηματικής κατεδαφίσεώς του.

Οι εγκαταστάσεις του Τελωνείου / Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς όπως καταγράφηκαν στην γνωστή κινηματογραφική ταινία "Le Casse" ("The Burglars"), παραγωγής 1971, με πρωταγωνιστές τους Jean-Paul Belmondo και Omar Sharif.

Στο σημείο αυτό οφείλουμε να τονίσουμε πως στα μέσα της δεκαετίας του 1970, η διοίκηση του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς σχεδίαζε την κατασκευή ενός 20όροφου ουρανοξύστη στο κεντρικό λιμάνι, στον οποίο θα στεγάζονταν εκτός από τις υπηρεσίες του ΟΛΠ, το Τελωνείο, το Λιμεναρχείο και ο Μετεωρολογικός Σταθμός. Σύμφωνα με τα ίδια σχέδια, προβλεπόταν επίσης η κατεδάφιση των εγκαταστάσεων του παλαιού Τελωνείου και η ανέγερση, στο ίδιο σημείο, ενός νέου επιβατικού σταθμού!

Το πλέον προβεβλημένο εκ των δυο ισοδύναμων κτιρίων του Τελωνείου Πειραιώς επί της ακτής Μιαούλη όπως καταγράφηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980, για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ "Ο Πειραιάς του Τσαρούχη": 

Το λιμάνι του Πειραιά στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Στο μέσον περίπου της αεροφωτογραφίας, αριστερά, καταγράφονται τα υπό εξέταση ισοδύναμα κτίρια του Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς (ΚΛΠ) και οι λοιπές εγκαταστάσεις:

• Το Τελωνείο του Πειραιά - Πειραιάς "Τότε και Σήμερα":

Ορμώμενος από μια εκ των ως άνω ασπρόμαυρων φωτογραφικών καταγραφών του παλαιού Τελωνείου Πειραιώς, από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, παρουσιάζουμε την κάτωθι σχετική σύνθεση / αντιπαραβολή του Πειραιά του "χθες" και του "σήμερα", μέσα από το πρωτότυπο προσωπικό project Πειραιάς / Piraeus Retronaut:

• Η πλατεία Τελωνείου

Σχετικά με την αδιαμόρφωτη πλατεία η οποία ανέκαθεν υφίστατο έναντι του Τελωνείου και του ιερού ναού του Αγίου Νικολάου, αξίζει να αναφέρουμε τις κατά καιρούς ονομασίες της ως πλατεία Τελωνείου, πλατεία Ερμού, πλατεία Αμαλίας, πλατεία Αγίου Νικολάου και εσχάτως ως πλατεία Μελίνας Μερκούρη (ονομασία την οποία ουδείς γνωρίζει και ουδείς χρησιμοποιεί).

Ο ίλαρχος Αγγελόπουλος, στο έργο του "Στατιστική Πειραιώς" (1852) αναφέρει σχετικώς: " [...] η δε τελευταία (πλατεία) κείται προς το νότιον της πόλεως μέρος, εις την Υδραίικην συνοικίαν, πλησίον του υγειονομείου και αγίου Νικολάου, έχει σχήμα τραπεζίου και κατά το άκρον της προς την μνησθείσαν εκκλησίαν πλευράς κρήνη, εξερεύγουσαν το ύδωρ δια μηχανισμού [...]".

Όπως προκύπτει από την μελέτη ιστορικών τεκμηρίων των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, στην πλατεία Τελωνείου λάμβαναν χώρα πλειστηριασμοί. Επίσης, στα πέριξ της εν λόγω πλατείας πλατείας (σσ. "παρά την πλατείαν Τελωνείου") καταγράφονταν πλήθος επιχειρήσεων, όπως λ.χ. το Καπνοπωλείον "Η Ύδρα".

• Τα ιστορικά κτίρια του παλαιού Τελωνείου Πειραιώς κατά τον 21ο αιώνα

Οι υπό εξέτασιν κτιριακές εγκαταστάσεις όπως καταγράφηκαν φωτογραφικά στις αρχές του έτους 2010:

Το σύνολο των υπό εξέτασιν κτιριακών εγκαταστάσεων όπως καταγράφηκαν φωτογραφικά την άνοιξη του έτους 2011, από το θαλάσσιο χώρο έναντι του Τελωνείου και της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου:

Ένα εκ των δυο ιστορικών ισοδύναμων κτιρίων του Τελωνείου Πειραιώς όπως καταγράφηκε το φθινόπωρο του έτους 2011, από τα σκαλιά της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου.

Νυχτερινή φωτογραφική καταγραφή της ακτής Μιαούλη και των κτιριακών εγκαταστάσεων του παλαιού τελωνείου από τις αρχές της δεκαετίας του 2010:

Τα δυο ισοδύναμα κτίρια του Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς όπως καταγράφηκαν με χρήση τηλεφακού από την Ηετιώνεια ακτή κατά το έτος 2012:

Παρεμφερείς φωτογραφικές καταγραφές από τον Ιούνιο του έτους 2016:

Το ημερολόγιο με θέμα το παλαιό Τελωνείο του Πειραιώς το οποίο εξέδωσε με τη συνδρομή συλλεκτικού αρχειακού υλικού από το MLP Blog η Ελληνική Τελωνειακή Υπηρεσία τον Ιανουάριο του έτους 2017:

Το κτιριακό συγκρότημα όπου στεγάζεται το Κεντρικό Λιμεναρχείο Πειραιώς, όπως καταγράφηκε από τη θαλάσσια περιοχή έναντι αυτού, το φθινόπωρο του έτους 2018:

Φωτογραφική καταγραφή των δυο παλαιών ισοδύναμων κτιρίων από πολυώροφη οικοδομή στη συμβολή της ακτής Μιαούλη με την οδό Φιλελλήνων:

Το υπό εξέταση κτιριακό συγκρότημα όπως καταγράφηκε φωτογραφικά κατά τον μήνα Μάρτιο του έτους 2019:

Σεπτέμβριος του έτους 2019, έξω από το παλιό Τελωνείο του Πειραιά, στην ακτή Μιαούλη:

Οι εγκαταστάσεις του Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς (ΚΛΠ) όπως καταγράφηκαν φωτογραφικά από θαλάσσης στις αρχές Ιανουαρίου του έτους 2020:

Το υπό εξέτασιν κτίριο όπως καταγράφηκε φωτογραφικά το χιονισμένο πρωινό της 16ης Φεβρουαρίου του 2021:

Καλοκαίρι του έτους 2021 στην ακτή Μιαούλη:

Το ιστορικό κτίριο του Τελωνείου Πειραιώς "φρεσκοβαμμένο" όπως καταγράφηκε στα μέσα Νοεμβρίου του έτους 2022:

Η ακτή Μιαούλη και η υπό εξέτασιν κτιριακή εγκατάσταση όπως καταγράφηκε ανήμερα της εορτής του Αγίου Νικολάου, στις 6 Δεκεμβρίου του 2022:

Οι εγκαταστάσεις του Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς (ΚΛΠ) και της Διεύθυνσης Τελωνείων Αττικής όπως καταγράφηκαν από την ακτή Μιαούλη κατά τον μήνα Ιανουάριο του έτους 2023:

Ιούνιος του έτους 2023 στην ακτή Μιαούλη με το σύνολο των κτιριακών εγκαταστάσεων του Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς (ΚΛΠ) και της Διεύθυνσης Τελωνείων Αττικής να έχουν συντηρηθεί και βαφτεί. 

Το υπό εξέτασιν κτιριακό συγκρότημα όπως καταγράφηκε φωτογραφικά στα μέσα Αυγούστου του έτους 2023:

 

Μάρτιος του έτους 2025, με τμήμα των υπό εξέτασιν εγκαταστάσεων όπως καταγράφηκε από την ακτή Μιαούλη.

Σημαντική Σημείωση:

Περισσότερα στοιχεία, πληροφορίες και αρχειακά τεκμήρια εκ πρωτογενούς έρευνας για το υπό εξέτασιν θέμα βρίσκονται στη διάθεση του γράφοντος το ιστολόγιο, πλην όμως θα δημοσιευτούν μελλοντικά, λόγω των συνεχών περιπτώσεων λογοκλοπής και υπεξαίρεσης πνευματικής εργασίας από διάφορους "ερευνητές", "συγγραφείς", "δημοσιογράφους" κτλ.

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Το Λοιμοκαθαρτήριο του Αγίου Γεωργίου

Ελληνική Τελωνειακή Υπηρεσία - Ημερολόγιο 2017

Ουρανοξύστης 20 ορόφων στο λιμάνι του Πειραιά

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν από τις κάτωθι πηγές:

• Wikimedia
• Ο Πειραιάς του Κωνσταντίνου Αθανασίου [1875]
• Αφιέρωμα - Επτά Ημέρες: "Η Ιστορική Πορεία του Πειραιά","Η Καθημερινή", 30/04/1995
• "Πειραιάς 1834-1912", Σταματίνα Μαλικούτη, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς
• "Στατιστική Πειραιώς", Ιλάρχου Γ. Αγγελόπουλου (αρχική έκδοση 1852), Ελεύθερη Σκέψις, 2000
• Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο της Ελλάδος
• Αρχείο ΕΡΤ - Συλλογή Πέτρου Πουλίδη
• Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ)
• Ημερήσιος Τύπος - Οδηγοί Πόλεως - Συλλεκτικοί Χάρτες

Φωτογραφίες: 

• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος καθώς και οι συνθέσεις / αντιπαραβολές ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.