Η ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΩΝ ΕΠΑΥΛΕΩΝ ΤΟΥ ΤΣΙΛΛΕΡ [1875]

Ο Ερνέστος Τσίλλερ (Ernst Moritz Theodor Ziller, 1837 - 1923) γεννήθηκε το έτος 1837, στην πόλη Radebeul, πλησίον της Δρέσδης, στη σημερινή Γερμανία. Στην Ελλάδα, ο αρχιτέκτων Τσίλλερ ταξίδεψε για πρώτη φορά κατά το έτος 1861, σε ηλικία 24 ετών, ένα μόλις χρόνο πριν την έξωση του Όθωνα, εν τέλει εγκαταστάθηκε μόνιμα στη χώρα μας, αποκτώντας αργότερα την ελληνική υπηκοότητα και αποτελώντας τον εμπνευστή και δημιουργό μιας πληθώρας δημοτικών και ιδιωτικών κτιρίων (πάνω από 500 κτίρια σε μια πρόχειρη εκτίμηση), μερικά εκ των οποίων διασώζονται μέχρι τις μέρες μας (21ος αιώνας), στην Αθήνα, στον Πειραιά, στην Πάτρα και σε διάφορα άλλα μέρη της ελληνικής επικράτειας.

• Ο Ερνέστος Τσίλλερ στον Πειραιά και η συνοικία των επαύλεων

Στον Πειραιά, ο Ερνέστος Τσίλλερ δραστηριοποιήθηκε για πρώτη φορά περί τις αρχές της δεκαετίας του 1870, όταν αγόρασε μια ακατοίκητη έκταση στην περιοχή της αδιαμόρφωτης ακόμη πλατείας Αλεξάνδρας, στη δεξιά πλευρά του λιμένα της Ζέας. Ο ίδιος, μαζί με τον αδελφό του Παύλο Τσίλλερ, φέρεται να διαμόρφωσε στο εν λόγω σημείο μια οικία, στο οικόπεδο όπου στις μέρες μας (21ος αιώνας) βρίσκεται η γραφική εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης η οποία διαθέτει τη δική της ιδιότυπη ιστορική διαδρομή. Ο Ernst Ziller, πρωτοπόρος για τα δεδομένα της εποχής, οραματίστηκε τη δημιουργία μιας συνοικίας διαφορετικής αρχιτεκτονικής αύρας από τις υφιστάμενες στη συγκεκριμένη τοποθεσία με σκοπό την εμπορική της αξιοποίηση και εκμετάλλευση.

Όπερ και εγένετο, στην εν λόγω περιοχή οικοδομήθηκαν μια σειρά από διαδοχικές εξοχικές κατοικίες, οι οποίες προσέδωσαν έναν ιδιαίτερο τόνο και χρώμα στην μέχρι τότε ερημική τοποθεσία, με αποτέλεσμα να ονοματιστεί ως "Συνοικία Τσίλλερ" ή/και "Συνοικία των Επαύλεων". Μάλιστα, το αδιαμόρφωτο ακόμη παραθαλάσσιο πλάτωμα με τη βραχώδη ακτή μπροστά στη "Συνοικία των επαύλεων του Τσίλλερ", ήτοι η σημερινή πλατεία Αλεξάνδρας, ονομαζόταν για αρκετά χρόνια ως "πλατεία Τσίλλερ" (σσ. και πρωτύτερα ως "Καλλιθέα", εκ της όμορφης και προνομιακής θέας που διέθετε το σημείο).

Στην επόμενη ασπρόμαυρη αρχειακή καταγραφή της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα η οποία αποδίδεται στους αδελφούς Ρωμαΐδη, διακρίνονται οι εν σειρά εξοχικές επαύλεις που κατασκεύασε ο Ερνέστος Τσίλλερ, με τον φωτογράφο να βρίσκεται στο ερημικό και βραχώδες ακρωτήριο επί του οποίου αργότερα δημιουργήθηκε η πλατεία. 

Μια ευρύτερη φωτογραφική αποτύπωση της συνοικίας των επαύλεων του Τσίλλερ και του υαλουργείου Τσίλλερ - Οριγώνη με το χαρακτηριστικό φουγάρο, από τα τέλη του 19ου αιώνα με φόντο τον ακατοίκητο ορεινό όγκο της Καστέλλας.

Οι επτά (7) το πλήθος εξοχικές επαύλεις του Τσίλλερ, με τις εισόδους τους επί τον παραλιακό δρόμο, σε μια λεπτομέρεια που προέκυψε από την ως άνω καταγραφή, με τη βοήθεια της τεχνολογίας.

Χαρακτηριστική αναγγελία ενοικίασης της υπ'αριθμόν 5 εκ των οικιών πρώην Τσίλλερ, από τον πειραϊκό Τύπο του έτους 1885, ανήκουσα - τότε - στον κ. Δρακάτο.

Η Συνοικία των Επαύλεων του Τσίλλερ και η πλατεία Αλεξάνδρας όπως καταγράφηκαν σε χάρτη του έτους 1896:

Στην επόμενη ασπρόμαυρη φωτογραφία η οποία τοποθετείται χρονικά στο έτος 1903, καταγράφει το άνοιγμα του λιμένος της Ζέας (Πασαλιμάνι). Εστιάζοντας στα αριστερά, διακρίνουμε την πλατεία Αλεξάνδρας, τα μέγαρα του Π. Πατσιάδη και βεβαίως τμήμα της συνοικίας των Επαύλεων του Τσίλλερ (σσ. αντιστοίχως δεξιά, το κτίριο του Ρωσικού Νοσοκομείου - νυν ΝΝΠ)

Στο επόμενο δίγλωσσο επιστολικό δελτάριο των αρχών του προηγούμενου αιώνα με το χαρακτηριστικό γραμματόσημο αξίας 2 λεπτών της παλαιάς δραχμής, το οποίο αναφέρεται στο Πασαλιμάνι (υπέρτιτλος: Άποψις Πειραιώς - Πασαλιμάνη / Vue du Pirée - Pachalimani), διακρίνουμε στα δεξιά της επίχρωματισμένης εικόνας τις επαύλεις της συνοικίας Τσίλλερ καθώς και το κτίριο όπου λειτούργησε το Υαλουργείο Παύλου Τσίλλερ (σσ. αδελφός του Ερνέστου) - Πέτρου Οριγώνη σε "απόσταση" από την υπόλοιπα κτίρια του λιμένος της Ζέας και του λόφου της Καστέλλας.

• Η οικία του Τσίλλερ / Υαλουργείο Τσίλλερ - Οριγώνη

Στο κάτωθι ασπρόμαυρο επιστολικό δελτάριο των τελών του 19ου αιώνα το οποίο τιτλοφορείται "Πανόραμα Μουνυχίας" έχουμε σκοπίμως τοποθετήσει εντός σχετικών πλαισίων την οικία του Τσίλλερ (πρώην Υαλουργείο Παύλου Τσίλλερ - Πέτρου Οριγώνη) καθώς και τη γειτνιάζουσα συνοικία των Επαύλεων:

Επί της ουσίας, η παραθεριστική οικία Ziller αρχικά λειτούργησε για μικρό χρονικό διάστημα ως μια μικρή εργοστασιακή μονάδα (υαλουργείο). Αργότερα, ο Ερνέστος Τσίλλερ φέρεται να μετασκεύασε το βιομηχανικό κτίριο για προσωπική χρήση. Μάλιστα, σύμφωνα με πληροφορίες, στο προαύλιο του εν λόγω κτιρίου ανοίχθηκε πηγάδι με καθαρό νερό, γεγονός σπάνιο για την περιοχή της Ζεας η οποία αντιμετώπιζε ανέκαθεν εντονότατο πρόβλημα λειψυδρίας.

Λεπτομέρεια του προαναφερομένου κτιρίου σε μεγέθυνση, πιθανότατα μετά την τροποποίηση / μετασκευή του καθώς απουσιάζει το φουγάρο (καπνοδόχος):

Η ευρύτερα αποκαλούμενη ως οικία Τσίλλερ - πρώην υαλουργείο των Παύλου Τσίλλερ - Πέτρου Οριγώνη - κατεδαφίστηκε μεταπολεμικά και ενώ είχε φιλοξενήσει για κάποια χρόνια Γαλλική Σχολή Καλογραιών.

Ερνέστος Τσίλλερ

• Η κοσμική συνοικία των επαύλεων του Τσιλλέρ

Η καρδιά της συνοικίας των επαύλεων, όπως προαναφέραμε, υπήρξαν οι επτά εν σειρά παραθεριστικές κατοικίες, επί της σημερινής ακτής Τρύφωνος Μουτζοπούλου, με κατεύθυνση προς την πλατεία Αλεξάνδρας, τα οποία είχαν μέτωπο προς τον λιμένα της Ζέας (Πασαλιμάνι). Το κάθε ένα από αυτά τα διώροφα σπίτια αποτελούσε ένα αληθινό κομψοτέχνημα, με πλούσιο αρχιτεκτονικό διάκοσμο και διαφορετικά γνωρίσματα (λ.χ. εξ αυτών, τρεις επαύλεις είχαν δίρριχτες στέγες και οι υπόλοιπες τέσσερις τετράρριχτες). Ο Τσιλλερ αρχικά εκμεταλλεύτηκε τις εν λόγω κατοικίες εκμισθώνοντάς τες σε εύπορους Αθηναίους και Πειραιείς, ενώ αργότερα τις πώλησε. Στα πέριξ της συνοικίας των επαύλεων του Τσίλλερ, μοιραία αναπτύχθηκαν σιγά-σιγά επιχειρήσεις, καφενεία, εστιατόρια και ζυθοπωλεία.

Έτος 1877 - Καφενείο Καλλιθέας παρά την συνοικίαν Τσίλλερ

Έτος 1878 - Ζυθοπωλείον "Η Καλλιθέα", Στυλιανού Μπερνιουδάκη

Έτος 1881 - Εστιατόριον "Η Καλλιθέα" εν τη συνοικία Τσίλλερ

Στην επόμενη λεπτομέρεια από μια ευρύτερη φωτογραφική καταγραφή των τελών του 19ου αιώνα, μπορείτε να παρατηρήσετε τις διαδοχικές - εν σειρά - επαύλεις του Τσίλλερ επί της παραλιακής ακτής, ενώ απέναντι διακρίνεται η έπαυλις ιδιοκτησίας Μελετόπουλου, μετέπειτα Ρωσικό Νοσοκομείο στο δρόμο προς τον όρμο της Φρεαττύδος καθώς και τα υπόλοιπα αρχοντικά εκείνων των καιρών.

Μια λεπτομέρεια της ως άνω ασπρόμαυρης φωτογραφίας:

• Η μαρτυρία της Πηνελόπης Δέλτα στον "Τρελαντώνη"

Η Πηνελόπη Δέλτα, στον "Τρελαντώνη", προσφέρει την ακόλουθη περιγραφή της συνοικίας Τσίλλερ: "Επτά ήταν τα σπίτια του Τσίλερ, όλα στην αράδα κι ενωμένα, το πρώτο, το ακριανό, μεγάλο με τρία πρόσωπα, τ' άλλα όλα όμοια με μια βεραντούλα προς τη θάλασσα και μιαν αυλή στο πίσω μέρος προς το λόφο. Στο πρώτο, το μεγάλο σπίτι, κάθονταν ο Βασιλέας, στο δεύτερο μια Ρωσίδα, κυρία της τιμής της Βασίλισσας, στο τρίτο ο Αντώνης με τ' αδέλφια του και το θείο του και τη θεία, και στ' άλλα παρακάτω, διάφοροι άλλοι, που σαν τον Βασιλέα είχαν κατέβει από τας Αθήνας να περάσουν τους ζεστούς μήνες του καλοκαιριού κοντά στην Πειραιώτικη θάλασσα..."

Πειραιεύς: Συνοικία Τσίλλερ - Αρχές 20ου αιώνα (circa 1905) 

Δοθείσης της ευκαιρίας, με βάση την ως άνω ασπρόμαυρη φωτογραφία της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα στην οποία εικονίζονται εκτός από τις επαύλεις της συνοικίας Τσίλλερ και οι οικίες Πατσιάδη όπως και το υαλουργείο Τσίλλερ - Οριγώνη (οικία Τσίλλερ) επιχειρούμε την παρακάτω σύνθεση / αντιπαραβολή του παρελθόντος και του παρόντος μέσα από το πρωτότυπο προσωπικό project Πειραιάς / Piraeus Retronaut.

• Η συνοικία των Επαύλεων του Τσίλλερ μέσα από παλαιές φωτογραφίες:

Η γωνιακή έπαυλις η οποία αναφέρεται στο ως άνω απόσπασμα της Πηνελόπης Δέλτα έως το "πρώτο, το ακριανό, μεγάλο", επί της στροφής πριν τη πλατεία Αλεξάνδρας, κατοικήθηκε αρχικά από τον ναυπηγό-βιομήχανο Βασίλειο Βασιλειάδη, ιδιοκτήτη των ομώνυμων ναυπηγείων και μηχανουργείων, αργότερα από τον εφοπλιστή Γεώργιο Ποταμιάνο και κατεδαφίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 για να δώσει τη θέση του σε πολυώροφη πολυκατοικία. Στην επόμενη ασπρόμαυρη φωτογραφία των τελών της δεκαετίας του 1950 η οποία καταγράφει μια μερική άποψη του λιμένα της Ζέας (Πασαλιμάνι), παρατηρήστε στα δεξιά της εικόνας την υπό ανέγερση γωνιακή πολυκατοικία η οποία αντικατέστησε την οικία Βασιλειάδη / Ποταμιάνου:

Στα κάτωθι επιστολικά δελτάρια των τελών του 19ου / αρχών του 20ου αιώνα, καταγράφεται η γωνιαία έπαυλις της συνοικίας Τσίλλερ, στην οποία φέρεται να παραθέριζαν μέλη της Βασιλικής Οικογενείας στα τέλη της δεκαετίας του 1870. 

Πιο συγκεκριμένα, στο επόμενο επιχρωματισμένο επιστολικό δελτάριο με τίτλο "Πειραιεύς: Πλατείας Αλεξάνδρας - Pirée: Place Alexandra", καταγράφεται η προαναφερθείσα έπαυλις Βασιλειάδη πλαγίως, επί της παραλιακής λεωφόρου με εμφανείς τις σιδηροτροχιές του ιππήλατου τροχιόδρομου και με φόντο το Πασαλιμάνι. 

Πλατεία Αλεξάνδρας - Στα δεξιά, η οικία Βασιλειάδη

Μια ασπρόμαυρη λεπτομέρεια της εικόνας που χρησιμοποιήθηκε στην ως άνω καρτ-ποστάλ.

Στο κάτωθι ασπρόμαυρο επιστολικό δελτάριο με τίτλο "Πειραιεύς: Πλατεία Αλεξάνδρας / Pirée: Quartier Alexandra - Ex Residence Royale", καταγράφεται ολόκληρη η υπό εξέτασιν γωνιακή έπαυλις, η οποία αναφέρεται γαλλιστί ως πρώην βασιλική κατοικία (ex residence royale). Όπισθεν της επαύλεως, η οικία Τσίλλερ (πρώην υαλουργείο), στο οικόπεδο όπου σήμερα βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης.

Πλατεία Αλεξάνδρας - Συνοικία Αλεξάνδρας - Ex Residence Royale

Η ασπρόμαυρη λήψη η οποία χρησιμοποιήθηκε στην ως άνω καρτ-ποστάλ μέσα από τις συλλογές του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου:

Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Με την συνδρομή της ψηφιακής τεχνολογίας, εμβαθύνουμε στη γωνιακή περικαλλή έπαυλη:

Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Μια σαφέστατα μεταγενέστερη, αγνώστων λοιπών στοιχείων, ασπρόμαυρη φωτογραφική καταγραφή του ιδίου σημείου:

Μια άποψη της συνοικίας των Επαύλεων του Τσίλλερ από τον θαλάσσιο χώρο του λιμένα της Ζέαςαπό τα χρόνια του Μεσοπολέμου:

Στην ακόλουθη προπολεμική ασπρόμαυρη φωτογραφία διακρίνονται οι εν σειρά επαύλεις του Τσίλλερ, από τη διασταύρωση της παραλιακής οδού (ακτής) Τρύφωνος Μουτζόπουλου με την οδό Σανταρόζα και μέχρι την πλατεία Αλεξάνδρας: 

Μια μεγέθυνση - λεπτομέρεια της ως άνω φωτογραφίας: 

Στην επόμενη ασπρόμαυρη φωτογραφία εποχής (περί τα μέσα δεκαετίας 1950), διακρίνουμε στο φωτογραφικό κάδρο πίσω από τις ψαρόβαρκες, τις υπό εξέτασιν εν σειρά επαύλεις της συνοικίας Τσίλλερ, λίγα χρόνια προ της κατεδαφίσεως τους, καθώς και την εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, η οποία είχε ήδη οικοδομηθεί από τα τέλη της δεκαετίας του 1930.

• Η συνοικία των επαύλεων μέσα από τη ματιά του Γιάννη Τσαρούχη 

Ο μεγάλος ζωγράφος και διανοητής Γιάννης Τσαρούχης, ο οποίος ως γνωστόν γεννήθηκε στον Πειραιά και πέρασε μέρος των παιδικών του χρόνων στην οικία του Σπυρίδωνα Μεταξά, η οποία ειρήσθω εν παρόδω ήταν επίσης έργο του Ερνέστου Τσίλλερ, αποτύπωσε με το δικό του μοναδικό και ξεχωριστό τρόπο την υπό εξέτασιν Συνοικία των Επαύλεων:

Η Πλατεία Αλεξάνδρας (Τσαρούχης, 1982)

• Οι οικίες του Παναγιώτη Πατσιάδη

Αντί επιλόγου, αξίζει να τονίσουμε πως από όλα τα κτίρια που σχεδίασε / κατασκεύασε ο Ερνέστος Τσίλλερ στα πέριξ της πλατείας Αλεξάνδρας, στις μέρες μας (21ος αιώνας) διασώζεται μονάχα ένα, το οποίο αποτελούσε τμήμα των αρχικά δυο οικιών του Παναγιώτη Σ. Πατσιάδη. Η πρώην οικία (έπαυλη) του αλευροβιομήχανου Παναγιώτη Πατσιάδη βρίσκεται στη συμβολή της παραλιακής ακτής Τρύφωνος Μουτζοπούλου και της ακτής Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη, επί της μικρής οδού πλατείας Αλεξάνδρας. Παρόλα ταύτα, κρίνουμε σκόπιμο να υπογραμμίσουμε πως η διατηρητέα πρώην οικία Π. Πατσιάδη δεν αποτελούσε τμήμα των εν σειρά επαύλεων που κατασκεύασε ο Τσίλλερ στα μέσα της δεκαετίας του 1870.

Η οικία Πατσιάδη, η οποία αποτελείτο από δυο αυτόνομα μέγαρα, οικοδομήθηκε δυο δεκαετίες μετά από τις επαύλεις της συνοικίας Τσίλλερ, στα μέσα της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα. Παρακάτω, παρατίθεται σχέδιο των προαναφερομένων οικιών Π. Πατσιάδη επί της οδού Ακρωτηρίου Μουνιχίας. 

Σχέδιον Οικιών του Κυρίου Π. Πατσιάδου - Ernst Ziller

Το διασωθέν τμήμα της διατηρητέας πρώην οικίας Πατσιάδου όπως καταγράφηκε φωτογραφικά στις αρχές της δεκαετίας του 2010.

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Οι Οικίες Π. Πατσιάδη

Στο εσωτερικό της Οικίας Πατσιάδου (2013)

Αναδιαμόρφωση της Οικίας Πατσιάδου (σε 3D)

Η ιστορική διαδρομή της πλατείας Αλεξάνδρας στον Πειραιά

Οδός πλατείας Αλεξάνδρας 1

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. 

Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• "Πειραιάς 1834-1912", Σταματίνα Μαλικούτη, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς
• "Τα κτίρια του Πειραιά κατά τον 19ο αιώνα - Δημόσια Κτίρια και Κατοικία", Νικόλας Σ. Ντόριζας, Εταιρία Φίλων του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, 1997
• Τραυλός, Ι., Μανουσάκης, Γ. (επιμ.) (1967) Νεοκλασσική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήναι: Έκδοσις Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, σ. 223.
• Παπαστάμος, Δ. (1973) Ερνέστος Τσίλλερ, Αθήνα: Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείον Αλεξάνδρου Σούτζου, Υπουργείον Πολιτισμού και Επιστημών, σ. 177.
• Η ιστορική διαδρομή του ιερού ναού της Αγίας Αικατερίνης Πειραιώς
• Τύπος Εποχής - Συλλεκτικοί Χάρτες

Φωτογραφίες: 

• Οι ιστορικές φωτογραφίες παρατίθενται για εκπαιδευτικούς σκοπούς - κάθε νόμιμο δικαίωμα ανήκει στους νομίμους κατόχους αυτών.
• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.