Στον Πειραιά του "τραμ του τελευταίου" των αρχών του προηγούμενου αιώνα υπήρχαν αρχικά πέντε γραμμές συγκοινωνίας: Το "17" με αφετηρία στη συνοικία του Αγίου Βασιλείου επί της οδού Σαχτούρη το οποίο διέσχιζε τη λεωφόρο Σωκράτους (σημερινή Ηρώων Πολυτεχνείου) και από την οδό Ντεννύ Κοσσέν (σημερινή 34ου Συντάγματος Πεζικού) κατέληγε στην οδό Τροχιοδρόμων (σημερινή Δημοσθένους Ομηρίδου Σκυλίτση) και τερμάτιζε στο νέο Φάληρο, όπου βρίσκονταν και οι χώροι στάθμευσης των Τραμ (Αμαξοστάσιο της ΗΕΜ). Το "18" - το οποίο καταργήθηκε σχετικά γρήγορα λόγω μειωμένης κίνησης επιβατικού κοινού - ξεκινούσε από το κέντρο του Πειραιά και περνώντας από την πλατεία Ιπποδάμειας και την οδό Τροχιοδρόμων κατέληγε επίσης στο νέο Φάληρο. Το "19" ξεκινούσε από την πλατεία Λουδοβίκου και διαμέσου της οδού Ελευθερίου Βενιζέλου έφτανε στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας (σημερινή Γρηγορίου Λαμπράκη) και αφού διέσχιζε παραλιακά όλο το Πασαλιμάνι και την Φρεαττύδα τερμάτιζε στην Τερψιχόρη, πλησίον της επαύλεως του Σκουλούδη, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το Ειδικό Αντικαρκινικό Νοσοκομείο "Μεταξά". Το "20", ξεκινούσε επίσης από την πλατεία Λουδοβίκου (σσ. σήμερα πλατεία Οδησσού), έφτανε στην πλατεία Δημοτικού Θεάτρου και διαμέσου των λεωφόρων Βασιλέως Γεωργίου και Βασιλίσσης Σοφίας προσέγγιζε το Πασαλιμάνι. Εν συνεχεία όμως ακολουθούσε πορεία προς την πλατεία Αλεξάνδρας και διασχίζοντας όλη την παραλιακή διαδρομή της Καστέλλας κατέληγε επίσης στο νέο Φάληρο. Το "21" εξυπηρετούσε τη συνοικία της Αγίας Σοφίας, όμως το 1930 καταργήθηκε το "17" το οποίο επί της ουσίας συνενώθηκε με το "21" σε μια μοναδική γραμμή, η οποία ξεκινούσε από τον Άγιο Βασίλειο και μέσω του Δημοτικού Θεάτρου και του κέντρου της πόλης τερμάτιζε στην Αγία Σοφία.
Επιγραμματικά οι παραπάνω γραμμές:
- 17: Άγιος Βασίλειος - Νέο Φάληρο
- 18: Νέο Φάληρο - Οδός Μακράς Στοάς
- 19: Πειραιάς - Φρεαττύδα
- 20: Πειραιάς - Καστέλλα - Νέο Φάληρο
- 21: Άγιος Βασίλειος - Παλαμηδίου
Όμως, εκτός από τις προαναφερόμενες τροχιοδρομικές γραμμές, στον Πειραιά την παράσταση έκλεβε το ιδιαίτερο "κόκκινο" τραμ της παραλίας λιμένος της Εταιρίας των Σιδηροδρόμων Αθηνών Πειραιώς (ΣΑΠ και μετέπειτα ΕΗΣ), ο επονομαζόμενος και "καουμπόης" (cowboy).
Ο ηλεκτροκίνητος τροχιόδρομος της παραλίας που εξυπηρετούσε το δρομολόγιο "Τελωνείον - Σταθμός Σ.Α.Π. - Σταθμός Λαρίσσης" στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα:
Λεπτομέρεια της ως άνω ασπρόμαυρης φωτογραφίας:
Ο ηλεκτροκίνητος τροχιόδρομος της παραλίας που εξυπηρετούσε το δρομολόγιο "Τελωνείον - Σταθμός Σ.Α.Π. - Σταθμός Λαρίσσης" στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα:

Λεπτομέρεια της ως άνω ασπρόμαυρης φωτογραφίας:

Τα οχήματα του τροχιόδρομου της παραλίας λιμένος Πειραιώς υπήρξαν διαφορετικά από εκείνα των υπολοίπων γραμμών, καθώς εκτός από το κόκκινο χρώμα που τα έκανε να ξεχωρίζουν, δε διέθεταν κάποιον ενδεικτικό διακριτικό αριθμό (νούμερο) δρομολογίου.

Στο σημείο αυτό οφείλουμε να σημειώσουμε πως τα πρώτα τροχιοδρομικά οχήματα που ξεκίνησαν το έτος 1883 να καλύπτουν τη διαδρομή από τον πρώτο σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης μέχρι το Τελωνείο, υπήρξαν ιππήλατα. Αργότερα, κατά την περίοδο 1909-1910, ο τροχιόδρομος της παραλίας λιμένος έγινε ηλεκτροκίνητος επεκτείνοντας τη διαδρομή του από το Τελωνείο μέχρι τον σιδηροδρομικό σταθμό Λαρίσης - Πειραιώς στα όρια της Δραπετσώνας με τη συνοικία του Αγίου Διονυσίου.
Λίγα χρόνια αργότερα, κατά το έτος 1914, η εταιρία των Σιδηροδρόμων Αθηνών - Πειραιώς (ΣΑΠ) προχώρησε στην προμήθεια 2 νέων οχημάτων για το τραμ της παραλίας και 9 οχημάτων για τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς.
Λίγα χρόνια αργότερα, κατά το έτος 1914, η εταιρία των Σιδηροδρόμων Αθηνών - Πειραιώς (ΣΑΠ) προχώρησε στην προμήθεια 2 νέων οχημάτων για το τραμ της παραλίας και 9 οχημάτων για τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς.
Αφετηρία όπως προείπαμε του "καουμπόη" / τροχιόδρομου της παραλίας υπήρξε η πολυσύχναστη και πλέον κεντρική πλατεία έναντι του Τελωνείου και της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου. Μετά το 1915, η γραμμή του "κόκκινου τραμ" της παραλίας λιμένος Πειραιώς επεκτάθηκε ακόμη περισσότερα φθάνοντας μέχρι την Ακτή Ξαβερίου (Ξαβέρη) φθάνοντας μέχρι το Βασιλικό Περίπτερο, το γνωστό σε όλους Παλατάκι. Στην ακόλουθη φωτογραφία παρατηρήστε τη γαλλόφωνη πινακίδα επί του τροχιοδρομικού οχήματος η οποία αναφέρει "Pavillon Royal - Douane - Gare Pirée - Athenes - Gare Larissa", ήτοι "Βασιλικό Περίπτερο - Τελωνείο - Σταθμός Αθηνών - Πειραιώς και Σταθμός Λαρίσης".

Ομοίως, παρατηρήστε την χαρακτηριστική πινακίδα "Τελωνείον - Βασιλικόν Περίπτερον" στην κάτωθι ασπρόμαυρη αρχειακή φωτογραφία:

Οι αναμνήσεις του παλαιού τροχιόδρομου της παραλίας "ζωντανεύουν" μέσα από τις φωτογραφικές καταγραφές διαφόρων επαγγελματιών και μη φωτογράφων των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα, του Μεσοπολέμου αλλά και μετά τον Πόλεμο και την Κατοχή, οι οποίοι "απαθανάτισαν" το κόκκινο τραμ της παραλίας εν λειτουργία σε διάφορα σημεία της διαδρομής του.
Ο τροχιόδρομος της παραλίας έναντι της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου με τα ισόγεια καταστήματα της ομώνυμης δημοτικής αγοράς.
_WM.jpg)
Ο υπό εξέτασιν τροχιόδρομος της παραλίας λιμένος όπως καταγράφηκε στην ακτή Μιαούλη, έναντι του Τελωνείου, της πλατείας Αμαλίας (πλατείας Τελωνείου) και της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου. Όπως μπορεί κάποιος να παρατηρήσει, έναντι του Τελωνείου και επί της προαναφερθείσης πλατείας, λειτουργούσε σταθμός αμαξών.
_WM.jpg)
_WM.jpg)
Ο τροχιόδρομος της παραλίας όπως καταγράφηκε στην πλατεία Λουδοβίκου, στον Πειραιά του Μεσοπολέμου:


Ο τροχιόδρομος της παραλίας όπως καταγράφηκε στα χρόνια του Μεσοπολέμου, επί της ακτής Μιαούλη, με φόντο το Ωρολόγιον (Δημαρχείο της πόλεως) και τον ιερό ναό της Αγίας Τριάδας:
_WM.jpg)
Αξιομνημόνευτο είναι το γεγονός πως το εισιτήριο του τροχιόδρομου της παραλίας λιμένος Πειραιώς υπήρξε πολύ φθηνότερο (κάτω του μισού) σε σχέση με των υπολοίπων τροχιοδρομικών γραμμών της πόλεως, βάσει τιμολογιακής πολιτικής της Εταιρίας Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων (ΕΗΣ) η οποία από το έτος 1926 εκμεταλλευόταν την συγκεκριμένη γραμμή. Η συγκεκριμένη ευνοϊκή τιμολογιακή πολιτική εφαρμοζόταν επί του συγκεκριμένου δρομολογίου το οποίο εξυπηρετούσε κυρίως εργαζομένους στον κεντρικό λιμένα και πολλούς εργάτες.
_WM.jpg)
_WM.jpg)
Πέραν αυτών, το "κόκκινο" τραμ εκινείτο σε σιδηροτροχιές μεγαλύτερου εύρους από των υπολοίπων τροχιοδρόμων που κινούνταν σε μετρικές γραμμές, όμοιες με τις σιδηροτροχιές των ΕΗΣ - πρώην ΣΑΠ (ήτοι του Ηλεκτρικού Σιδηρόδρομου). Βέβαια η ύπαρξη των συγκεκριμένων σιδηροτροχιών μεγαλύτερου διαμετρήματος εξυπηρετούσε επίσης την κίνηση βαγονιών για την προώθηση πολεμικών κυρίως εφοδίων που εκφορτώνονταν στην Τρούμπα και στο Τελωνείο και διαμέσου ειδικών φορταμαξών προσέγγιζαν το σταθμό Λαρίσης (Αγίου Διονυσίου), για να προωθηθούν από εκεί στην Αθήνα και στην ενδοχώρα.
Κατά το έτος 1937, στην κυκλοφορία παραδόθηκαν τρία (3) νέα τροχιοδρομικά οχήματα τα οποία είχαν κατασκευαστεί για την γραμμή της παραλίας λιμένος Πειραιώς στο εργοστάσιο των ΕΗΣ με εξοπλισμό Siemens.

Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η λειτουργία του "κόκκινου τραμ" της παραλίας διεκόπη για να ξαναρχίσει μεταπολεμικά.

_wm.jpg)
Μεταπολεμικά, το κόκκινο τραμ της παραλίας λειτούργησε μέχρι το έτος 1960, οπότε και μέσα στα πλαίσια των "μεταρρυθμίσεων" των μεταπολεμικών κυβερνήσεων καταργήθηκαν σταδιακά όλοι οι τροχιόδρομοι Αθηνών και Πειραιώς (πλην της γραμμής του Περάματος) και "ξηλώθηκαν" οι τροχιοδρομικές γραμμές. Εν τω μεταξύ, από τη δεκαετία του 1950, είχαν λειτουργήσει νέες λεωφορειακές γραμμές των ΕΗΣ.

Ένα τροχιοδρομικό όχημα που εκτελούσε το δρομολόγιο "Τελωνείον - Σταθμός ΕΗΣ - Σταθμός Λαρίσσης", όπως καταγράφηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 από τον φακό της κινηματογραφικής δραματικής ταινίας "Η Άγνωστος", του Ορέστη Λάσκου, στην ακτή Μιαούλη, στο ύψος της πλατείας Μανίνα - σσ. στο σημείο όπου αργότερα ανεγέρθηκε ο Επιβατικός Σταθμός του Αγίου Νικολάου.
_WM.jpg)
Τα οχήματα υπ'αριθμόν 59 και 60 του "κόκκινου" τροχιόδρομου της παραλίας λιμένος Πειραιώς όπως καταγράφηκαν στην ακτή Μιαούλη, στα τέλη της δεκαετίας του 1950:
_WM.jpg)
%20(Large)_WM.jpg)
Το κόκκινο τραμ της παραλίας λιμένος Πειραιώς, την ίδια εποχή, έναντι των κτιριακών εγκαταστάσεων του Τελωνείου / Κεντρικού Λιμεναρχείου Πειραιώς:

Ο τροχιόδρομος της παραλίας όπως καταγράφηκε επί της ακτής Μιαούλη, έναντι του γαλακτοπωλείου / ζαχαροπλαστείου του Πελεκάνου, του γραφείου ταξιδίων των Αφων Λυκούδη και της ποτοποιίας του Αλέκου Μεταξά:
_WM.jpg)
Μεταπολεμική ασπρόμαυρη φωτογραφική καταγραφή του τροχιόδρομου της παραλίας, στο ύψος του Ηλεκτρικού, με φόντο το πρώην Μέγαρο αδελφών Γιαννουλάτου στην πλατεία Καραΐσκάκη:

Ο κόκκινος τροχιόδρομος της παραλίας λιμένος Πειραιώς παρέα με τον τροχιόδρομο του Περάματος, έναντι του Μεγάρου των ΕΗΣ / ΗΣΑΠ, περί τα τέλη της δεκαετίας του 1950:
_WM.jpg)
Στην κάτωθι ασπρόμαυρη φωτογραφία η οποία τοποθετείται χρονικά κατά το έτος 1957 διακρίνονται δυο οχήματα του υπό εξέτασιν τροχιόδρομου της παραλίας, επί της σημερινής ακτής Καλλιμασιώτη, έναντι του Μεγάρου των ΕΗΣ/ΗΣΑΠ ενώ στο βάθος διακρίνονται ο νυν σταθμός του Προαστιακού Σιδηρόδρομου (πρώην σιδηροδρομικός σταθμός Πελοποννήσου) αλλά και η πινακίδα του κτιρίου των Γενικών Αποθηκών Πειραιώς επί της οδού Αγίου Διονυσίου:

Ο υπό εξέτασιν τροχιόδρομος όπως καταγράφηκε πλησίον Τελωνείου, με φόντο το άδειο οικόπεδο όπου έμελλε να κατασκευαστεί το εν Πειραιεί ναυτιλιακό υποκατάστημα της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, στη συμβολή ακτής Μιαούλη και της οδού Σαχτούρη.


Ο κόκκινος τροχιόδρομος της παραλίας λιμένος Πειραιώς μέσα από μια σειρά φωτογραφιών επί της σημερινής ακτής Κονδύλη (πρώην οδός Αγίου Διονυσίου), στο τμήμα δηλαδή από τον παλιό Σταθμό Πελοποννήσου μέχρι την εκκλησία του Αγίου Διονυσίου:
_wm.jpg)


Το "κόκκινο" τραμ της παραλίας λιμένος Πειραιώς "ταξίδεψε" σε όλον τον κόσμο μέσα από τα πλάνα της μεγάλης κινηματογραφικής επιτυχίας "Ποτέ την Κυριακή" (Never On Sunday), η οποία γυρίστηκε την περίοδο 1958-1960 στον Πειραιά, με πρωταγωνίστρια την Μελίνα Μερκούρη, μια ταινία η οποία έγινε γνωστή σε όλη την υφήλιο χαρίζοντας μάλιστα σημαντικές διακρίσεις (Όσκαρ Καλύτερου Τραγουδιού, υποψήφια για άλλα τέσσερα Όσκαρ, βραβείο πρώτου γυναικείου ρόλου στις Κάννες για την Μερκούρη):

Αλήθεια, πόσο όμορφος, νοσταλγικός και τουριστικά επικερδής θα ήταν στις μέρες μας ο τροχιόδρομος της παραλίας σε μια διαδρομή λ.χ. από τον σταθμό κρουαζιέρας στο τέρμα της ακτής Μιαούλη μέχρι τον Άγιο Διονύσιο στα Κρητικά του κεντρικού λιμανιού;

Το τραμ του Αγίου Βασιλείου
Η ιστορία του Μεγάρου των ΕΗΣ / ΗΣΑΠ στον Πειραιά
Οι ξύλινοι συρμοί των ΣΑΠ / ΕΗΣ / ΗΣΑΠ
Ο τροχιόδρομος (τραμ) του Περάματος
Ο τροχιόδρομος του Περάματος και η πλατεία Λουδοβίκου
Κείμενο - Πηγές:
Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:
- "Ο Πειραιεύς του άλλοτε", Πάνου Λώζου, 1987
- Αρχείο Πέτρου Πουλίδη - ΕΡΤ
- Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη
- Αρχείο Σωματείου Συνταξιούχων ΗΣΑΠ
- http://www.stasy.gr/
- Wikipedia
- Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως
- Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
- Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.
Υπέροχο, υπέροχο, υπέροχο το άρθρο σου κύριε MLP, εύχομαι σύντομα και το βιβλίο!!!
ΑπάντησηΔιαγραφήΝικόλαος Τζαβάρας
Πολύ καλή δουλειά. Έχω κάνει φωτογραφική αποτύπωση μεγάλου μέρους της γραμμής Περάματος, διαβάζοντας σχετικές αναφορές και χάρτες. Σώζονται ράγες, διασταυρώσεις, σιδηροδρομικός διάδρομος, υποσταθμοί ρεύματος και οχήματα τραμ.
ΑπάντησηΔιαγραφήκ εγώ ως γνήσια Πειραιώτισσα, Δραπετσωνίτισσα και τώρα κάτοικος περαματος θα ήθελα πολυ να δω την έρευνα σας!
ΔιαγραφήΕυχαριστώ πολύ για το σχόλιο και το ενδιαφέρον σας. Μου προκαλούν ενδιαφέρον οι σιδηρόδρομοι. Σκοπεύω να δημιουργήσω ένα online αρχείο με φωτογραφίες και περιγραφές για τη γραμμή Περάματος, όπου θα αποτυπώνεται η πορεία της γραμμής, όσο είναι εφικτό. Μόλις είναι έτοιμο, θα υπάρξει ενημέρωση.
ΔιαγραφήΚύριε Τζαβάρα ευχαριστώ θερμά για το σχόλιο...
ΑπάντησηΔιαγραφήΝώντα Κ. έχεις κοινοποιήσει κάπου αυτή την έρευνά σου;;; Θα ήθελα πολύ να την διαβάσω!!!
Ευχαριστώ πολύ για το σχόλιο και το ενδιαφέρον. Μόλις θα είμαι έτοιμος σχετικά, θα ενημερώσω. Για την ιστορία, από το τράμ Περάματος, υπάρχουν τα εξής βαγόνια εν ζωή: 1) 2 οχήματα σε στάσεις Τράμ (1 σε ΚΑΣΟΜΟΥΛΗ και 1 σε στάση της παραλιακής), 2) το όχημα-ερείπιο στο σταθμό Θησείου, 3) ένα όχημα στο Σιδηροδρομικό Μουσείο στις 3 Γέφυρες και 4) 1 στο Πέραμα, κατά μήκος του διαμορφωθέντος πεζοδρόμου, πάνω στο παλιό ίχνος της γραμμής.
ΔιαγραφήΤο 2009 είχαν χαθεί από το αρχικό κεφάλαιο της Τραμ ΑΕ 259.122.025,01 ΕΥΡΩ, βλ. ΦΕΚ 6107/25.6.10, τεύχος Α.Ε. και ΕΠΕ τι έγιναν ; Χωρίς να μιλήσουμε για χιλιάδες κομμένα δέντρα του οικολογικού (;)τραμ, τα ματ με τα οποία επιβλήθηκε στο Φάληρο κτλ ΔΕΣ http://amynakatatoytram.blogspot.gr/
ΑπάντησηΔιαγραφήκαι οπως παντα και το τρολαρισμα απο τους γραφικους της αμυνας κατα του τραμ, που φυσικα θα ξαναερθει στον Πειραια που να χτυπιουνται
ΑπάντησηΔιαγραφή