Ο ΠΡΩΤΟΣ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ [1882]

Στην ευρύτερη περιοχή του κεντρικού λιμένος Πειραιώς, στις μέρες μας (21ος αιώνας), υφίστανται ουσιαστικά δυο ενεργοί κεντρικοί σταθμοί σιδηροδρόμου καθώς και ένας εγκαταλειμμένος / ανενεργός.

Ποιος όμως υπήρξε ο πρώτος χρονικά σιδηροδρομικός σταθμός της πόλης του Πειραιώς;

Ο Πρώτος Σιδηροδρομικός Σταθμός της πόλης του Πειραιά - Επιστολικό δελτιάριο αρχών 20ου αιώνα

Όπως αναφέραμε και στον πρόλογο του σημερινού αφιερώματος, τη σημερινή εποχή, επί της παραλίας του λιμένος Πειραιώς υφίστανται οι δυο κάτωθι αναφερόμενοι εν ενεργεία τερματικοί σιδηροδρομικοί σταθμοί.

α. Ο σταθμός των Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων Αθηνών-Πειραιώς (ΗΣΑΠ, πρώην ΕΗΣ), ο γνωστός σε όλους μας "Ηλεκτρικός", ο οποίο πλέον θεωρείται τμήμα του ενιαίου δικτύου Μετρό, με το επιβλητικό Μέγαρο επί της ακτής Καλλιμασιώτη, παραπλεύρως της πλατείας Οδησσού (βλέπε σχετικό αφιέρωμα εδώ). Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι εντός των ορίων του Δήμου Πειραιώς υφίσταται και ο αντίστοιχος σιδηροδρομικός σταθμός των (πρώην) ΗΣΑΠ του νέου Φαλήρου.

β. ο σταθμός του Οργανισμού Σιδηροδρόμων Ελλάδος (ΟΣΕ και πρώην ΣΠΑΠ) επί της παραλίας λιμένος, ήτοι ο πρώην σταθμός Πελοποννήσου, από όπου ξεκινούν επί του παρόντος τα δρομολόγια του προαστιακού σιδηρόδρομου.

Σε αυτούς τους δυο σταθμούς, όπως προείπαμε, οφείλουμε να προσθέσουμε και τον ανενεργό και εγκαταλειμμένο εδώ κάποια χρόνια κάτωθι εικονιζόμενο σιδηροδρομικό σταθμό του Οργανισμού Σιδηροδρόμων Ελλάδος (πρώην ΣΕΚ) του Αγίου Διονυσίου (Δραπετσώνα - Ηετιώνεια Ακτή), επίσης επί της παραλίας λιμένος Πειραιώς.

Παρόλα ταύτα όμως, ουδείς εκ των τριών αυτών σιδηροδρομικών σταθμών υπήρξε ο πρώτος σταθμός της πόλης του Πειραιά. 

• Ο Πρώτος Σιδηροδρομικός Σταθμός Πειραιώς - Μικρή Ιστορική Αναδρομή

Η ανάγκη σιδηροδρομικής σύνδεσης της Αθήνας με το λιμάνι του Πειραιά καταγράφεται από τα πρώτα χρόνια ύπαρξης του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους επί βασιλείας Όθωνος. Πιο συγκεκριμένα, κατά το έτος 1843, καταγράφεται σχετική πρόταση του λόγιου, ακαδημαϊκού, πολιτικού και διπλωμάτη Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή  (27 Δεκεμβρίου 1809 - 16 Ιανουαρίου 1892) στην οποία εναντιώθηκαν όσοι θεωρούσαν την ατμοκίνηση ως "επικίνδυνη"! Λίγα χρόνια νωρίτερα, στα μέσα της δεκαετίας του 1830, αμέσως μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα, ο επιχειρηματίας Φραγκίσκος Φεράλδης είχε διατυπώσει ανάλογη πρόταση κατασκευής σιδηροδρομικής σύνδεσης μεταξύ Αθηνών και Πειραιώς, πλην όμως το αντίτιμο του ενός εκατομμυρίου δραχμών για το έργο είχε απορριφθεί ως υπερβολικό! 

Τελικά, κατά το έτος 1855, επί πρωθυπουργίας Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, κατατέθηκε το πρώτο επίσημο Νομοσχέδιο για Ίδρυση Σιδηροδρόμου Αθήνας – Πειραιά, το οποίο έγινε νόμος και δημοσιεύτηκε στο Φύλλο υπ'αριθμόν 48 της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως στις 28 Δεκεμβρίου του προαναφερομένου έτους (1855) / Νόμος ΤΖ' "περί συστάσεως σιδηροδρόμου απ’ Αθηνών εις Πειραιά":

Σύμφωνα με το άρθρο 2 του ως άνω Νόμου, το δικαίωμα αποκλειστικής εκμετάλλευσης στην εταιρία που θ’ αναλάμβανε το έργο της γραμμής Αθηνών - Πειραιώς προσδιοριζόταν στα 55 έτη (σσ. δύο χρόνια αργότερα, σύμφωνα με τις τροποποιήσεις που δημοσιεύτηκαν στο ΦΕΚ 36 της 12ης Νοεμβρίου του 1857, το προαναφερθέν δικαίωμα εκμετάλλευσης αυξήθηκε σε 75 έτη).

Ακολούθησαν αλλεπάλληλες ανεπιτυχείς προσπάθειες ανάθεσης του συγκεκριμένου έργου, υπήρξαν μάλιστα δυο ανάδοχοι οι οποίοι κηρύχθηκαν έκπτωτοι, φθάνοντας με αυτόν τον τρόπο στο έτος 1867, οπότε το έργο ανατέθηκε στον Άγγλο επιχειρηματία Edward Pickering (1828-1886), ο οποίος κατά το μήνα Νοέμβριο του ίδιου έτους ξεκίνησα τα πρώτα έργα κατασκευής. Ένα χρόνο αργότερα (1868), ο Pickering μεταβίβασε τις υποχρεώσεις του στην Ανώνυμη Εταιρία του "Απ’ Αθηνών εις Πειραιά Σιδηροδρόμου" - Σ.Α.Π. Α.Ε, στην οποία συμμετέχουν ως μέτοχοι διάφοροι επιφανείς οικονομικοί παράγοντες εκείνης της εποχής όπως λ.χ. ο έμπορος / τραπεζίτης Γεώργιος Σκουζές. Στην εν λόγω σύμβαση, εκτός από τη σιδηροδρομική σύνδεση συμπεριλαμβανόταν η εκμετάλλευση της παραλίας του προαστίου του νέου Φαλήρου και η ίδρυση / κατασκευή διαφόρων εγκαταστάσεων όπως λ.χ. θαλασσίων λουτρών, ξενοδοχείων, θεάτρου κ.α.

Στις 17 Φεβρουαρίου του 1869, η ως άνω εταιρία αποπεράτωσε μετά μεγάλων καθυστερήσεων το έργο και έλαβε χώρα η πρώτη δοκιμή της διαδρομής Αθήνα-Πειραιά. Στα επίσημα εγκαίνια της γραμμής Αθηνών - Πειραιώς, στις 27 Φεβρουαρίου 1869, επιβάτες στο πρώτο δρομολόγιο υπήρξαν η Βασίλισσα Όλγα, ο Πρωθυπουργός της χώρας Αλέξανδρος Ζαΐμης, υπουργοί, στρατιωτικοί, διπλωμάτες και πλήθος άλλων επισήμων. Η ατμομηχανή η οποία έφερε τιμητικά το όνομα της συζύγου του Βασιλέα Γεωργίου Α' κάλυψε τη διαδρομή των των 8,5 χιλιομέτρων από το Θησείο στον Πειραιά σε 16 περίπου λεπτά της ώρας. (σσ. οι απόψεις σχετικά με τον ακριβή χρόνο διίστανται)

Διαβάστε εδώ περισσότερα για τα εγκαίνια του Σιδηροδρόμου απ'Αθηνών εις Πειραιά.

Με τον νόμο ΤΠΖ' περί "εγκρίσεως συμβάσεως μετά της εταιρίας του απ'Αθηνών εις Πειραιά σιδηροδρόμου" (όπως αυτός δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ υπ'αριθμόν 15 της 4 Μαΐου 1871) προβλεπόταν συν τοις άλλοις - στο άρθρο υπ'αριθμόν 2 - η κατασκευή του πρώτου σιδηροδρομικού σταθμού της πόλης του Πειραιά εντός του ιδίου έτους (1871).

Παρά τα αναφερόμενα στον ως άνω Νόμο, το κτίριο του σταθμού του Πειραιά περατώθηκε με μεγάλες καθυστερήσεις κατά το έτος 1882, γεγονός που τον καθιστά από χρονολογικής απόψεως ως τον πρώτο σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης (σσ. οι ως άνω αναφερόμενοι υπάρχοντες σταθμοί της πόλης οικοδομήθηκαν αργότερα: το 1886 ο σταθμός Πελοποννήσου, το 1904 ο σταθμός του Αγίου Διονυσίου, ενώ το Μέγαρο των ΕΗΣ/ΗΣΑΠ, το οποίο ουσιαστικά αντικατέστησε τον εν λόγω πρώτο σιδηροδρομικό σταθμό, αποπερατώθηκε την περίοδο 1926-1929).

Η κύρια πρόσοψη του υπό εξέτασιν πρώτου σιδηροδρομικού σταθμού της πόλεως του Πειραιώς.

Σχέδια κυρίας προσόψεως του Σιδηροδρομικού Σταθμού (Πηγή: Μαλικούτη)

Ο πρώτος σιδηροδρομικός σταθμός του Πειραιά κατασκευάστηκε επί της παραλίας του λιμένα, πολύ κοντά στην προκυμαία ενώ έμπροσθεν αυτού δημιουργήθηκε η πλατεία Λουδοβίκου, περίπου στη θέση του σημερινού Μεγάρου των ΗΣΑΠ. Στο παρακάτω τοπογραφικό σχέδιο του κεντρικού λιμένα Πειραιώς του έτους 1887 και στην αντίστοιχη λεπτομέρεια - μεγέθυνση, διακρίνουμε στο άνω δεξιό άκρο την ακριβή θέση του Σιδηροδρομικού Σταθμού Πειραιώς - Αθηνών, δίπλα στον - τότε - νεόδμητο Σταθμό Πελοποννήσου, επί της οδού Πλούτωνος.

1887 - Σχέδιο Λιμένα Πειραιώς (Πηγή: ΟΛΠ)

1887 - Σχέδιο Λιμένα Πειραιώς - Λεπτομέρεια (Πηγή: ΟΛΠ)

Το μονώροφο ισόγειο κτίριο διέθετε έναν κεντρικό πυρήνα προσπελάσιμο από στεγασμένο πρόδρομο και δυο πτέρυγες. Ένας δεύτερος πρόδρομος, συμμετρικά τοποθετημένος ως προς τον πρώτο, βρίσκεται στην πίσω όψη του κτιρίου. Το κεντρικό τμήμα του σταθμού περιελάμβανε δυο αίθουσες για τους επιβάτες της πρώτης και της δεύτερης-τρίτης θέσης καθώς και τα εκδοτήρια των εισιτηρίων. Στις πτέρυγες διατάσσονταν οι αίθουσες αναμονής των επιβατών, μια ιδιαίτερη αίθουσα για την βασιλική οικογένεια, το γραφείο των επιστατών και οι χώροι υγιεινής.

Ο σταθμός του Σιδηροδρόμου Πειραιώς - Αθηνών (ΣΠΑ) όπως καταγράφηκε σε σχετικό χάρτη του Πειραιώς του έτους 1896:

Δυο σπάνιες ασπρόμαυρες φωτογραφικές καταγραφές του πρώτου σιδηροδρομικού σταθμού της πόλεως του Πειραιώς δια χειρός του γνωστού φωτογράφου Αναστασίου Γαζιάδη:

Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο πρώτος σιδηροδρομικός σταθμός του Πειραιά γινόταν αντικείμενο φωτογράφησης κυρίως κατά τη διάρκεια επισκέψεων ξένων βασιλέων (βλέπε λ.χ. επίσκεψη Βασιλέως Βίκτωρος Εμμανουήλ Γ' της Ιταλίας κατά το έτος 1907) που έφταναν με βασιλικές θαλαμηγούς, φρεγάτες ή άλλα πολεμικά κυρίως πλοία στα ανοιχτά του κεντρικού λιμένος Πειραιά, προσέγγιζαν έπειτα τις αποβάθρες του Πειραιά με βάρκες και εν μετέπειτα συνέχιζαν τη διαδρομή τους προς την Αθήνα και τα Βασιλικά Ανάκτορα στην πλατεία Συντάγματος με χρήση συνήθως της Βασιλικής Αμαξοστοιχίας ή/και Βασιλικών ιππήλατων Αμαξών.

Αναχώρηση της Α.Μ. Βασιλίσσης της Αγγλίας

Αι Εορταί επί τη αφίξει της Α.Μ. του Βασιλέως της Ιταλίας Vittorio Emanuele III στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Πειραιώς

Σιδηροδρομικός Σταθμός Πειραιώς - Αθηνών (Gare du chemin de fer Pirée-Athenes)

19.11.1905 - Έξοδος της Βασίλισσας της Αγγλίας Αλεξάνδρας στον Πειραιά

Άφιξη επισήμου (Φωτογράφος Α. Γαζιάδης)

Χαρακτηριστικά στοιχεία της μορφολογίας του κτιρίου του Σιδηροδρομικού Σταθμού Αθηνών Πειραιώς ήταν τα ορθογώνια ανοίγματα, οι κορινθιακές κολώνες και τα μεγάλα αετώματα των πτερύγων. Η στέγη του κτιρίου καλυπτόταν από βυζαντινού τύπου κεραμίδια και ακροκέραμα. Η εκλεκτικιστική αρχιτεκτονική του εν λόγω οικοδομήματος ομοιάζει κατά πολύ με τον τύπο που θα χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στις εξοχικές επαύλεις του νέου Φαλήρου και της Κηφισιάς στα τέλη του 19ου αιώνα. 

Πειραιεύς: Σιδηρ. Σταθμός Αθ. Πειραιώς (Pirée: Gare du Chemin de fer Pirée - Athenes)

Με την ραγδαία ανάπτυξη της πόλεως του Πειραιώς και την εξάπλωση του δικτύου Αθηνών-Πειραιώς, το προαναφερθέν κτίριο αδυνατούσε να καλύψει τις ανάγκες διακίνησης εμπορευμάτων και επιβατών. Έτσι λοιπόν, κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα αποφασίστηκε η κατεδάφιση του σταθμού και η ανέγερση στα μέσα της δεκαετίας του 1920, λίγα μέτρα από το σημείο που βρισκόταν ο πρώτος σιδηροδρομικός σταθμός της πόλης, του νέου μεγαλοπρεπούς Μέγαρο των ΗΣΑΠ που υφίσταται μέχρι τις ημέρες μας. 

Ιστορικό τεκμήριο / τιμολόγιο του Φανοποιείου Γ. Κανελλόπουλου και Α. Πιτσολάντη, το οποίο βρισκόταν επί της πλατείας Λουδοβίκου, έναντι του Σιδηροδρομικού Σταθμού Α.Π.

Στην κάτωθι ασπρόμαυρη φωτογραφία - ντοκουμέντο του έτους 1924, ο κόσμος βρίσκεται συγκεντρωμένος στον παλαιό (πρώτο) σιδηροδρομικό σταθμό του Πειραιά πλην όμως, όπως μπορεί κάποιος να παρατηρήσει, αριστερά, είχαν ήδη ξεκινήσει οι πρώτες εργασίες για την κατασκευή του νέου σταθμού που υφίσταται μέχρι σήμερα (σσ. στο βάθος, αριστερά διακρίνονται τα Λεμονάδικα και το Μέγαρο της Ιονικής Ατμοπλοΐας των αδελφών Γιαννουλάτου):

Εν τέλει, ο βραχύβιος πρώτος σιδηροδρομικός σταθμός του Πειραιά έμεινε στην ιστορία μέσα από τις λιγοστές αποτυπώσεις του σε φωτογραφίες,  οι οποίες συχνά  χρησιμοποιούνταν σε επιστολικά δελτάρια, άλλοτε σε ασπρόμαυρη και άλλοτε σε επιχρωματισμένη έκδοση, όπως λ.χ. η κάτωθι:

Διαβάστε επίσης τα παρακάτω σχετικά με τους υπόλοιπους σιδηροδρομικούς σταθμούς της πόλης του Πειραιά θέματα:

Τα εγκαίνια του Σιδηροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς

Η ιστορία του σιδηροδρομικού σταθμού του Αγίου Διονυσίου - Δραπετσώνα

Η ιστορία του Μεγάρου των ΣΑΠ - ΕΗΣ - ΗΣΑΠ στον Πειραιά 

Η ιστορία του σιδηροδρομικού σταθμού Πελοποννήσου (ΣΠΑΠ) στον Πειραιά

Η ιστορία του σιδηροδρομικού σταθμού του νέου Φαλήρου

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων.

Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν από τις κάτωθι πηγές:

• "Πειραιάς 1834-1912", Σταματίνα Μαλικούτη, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς
• "Τα κτίρια του Πειραιά κατά τον 19ο αιώνα - Δημόσια Κτίρια και Κατοικία", Νικόλας Σ. Ντόριζας, Εταιρία Φίλων του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, 1997
• Η Εξέλιξη του Λιμένος Πειραιώς κατά τον 20ο Αιώνα - Εκατό Χρόνια Ανάπτυξης (1911-2011), Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς
• Αρχείο ΗΣΑΠ
• "130 χρόνια Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι Αθηνών Πειραιώς Α.Ε.", Αθήνα, 1999
• "Ελληνικοί Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι 1869-1969", Αθήνα, 1970
• Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως - Χάρτες Εποχής

Φωτογραφίες: 

• Οι ιστορικές φωτογραφίες παρατίθενται για εκπαιδευτικούς σκοπούς - κάθε νόμιμο δικαίωμα ανήκει στους νομίμους κατόχους αυτών.
• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.