ΜΕΓΑΡΟ ΑΔΕΛΦΩΝ ΒΑΤΤΗ [1925-1929]

Ως γνωστόν, η γεωγραφική τοποθεσία η οποία στις μέρες μας (21ος αιώνας) ορίζεται γενικά ως "κεντρικό λιμάνι του Πειραιά", κυρίως επί της ακτής Μιαούλη, αποτέλεσε το επίκεντρο της οικονομικής και εμπορικής δραστηριότητας της πόλεως από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ανασυγκρότησης του Πειραιώς και ειδικότερα στο τμήμα της παραλίας, από την πλατεία Καραϊσκάκη και τα Λεμονάδικα μέχρι τη Κεντρική Δημοτική Αγορά της πόλης, τον Άγιο Σπυρίδωνα, τον Άγιο Νικόλαο και το Τελωνείο.

• Το Μέγαρο των αδερφών Βάττη

Στο παρόν ιστορικό - φωτογραφικό αφιέρωμα παρουσιάζονται αρχειακά τεκμήρια, στοιχεία και πληροφορίες σχετικά με το κάτωθι εικονιζόμενο πάλαι ποτέ Μέγαρο των αδερφών Θεόφιλου και Δημητρίου Βάττη, το οποίο υψώνεται στη συμβολή της ακτής Μιαούλη, της οδού Μπουμπουλίνας και της μικρής οδού Αγίου Σπυρίδωνα - το γνωστό "γιαχνί σοκάκι" του Πειραιά - έναντι του εγκαταλειμμένου κτιρίου όπου λειτούργησε για δεκαετίες το Ξενοδοχείο "Πειραιεύς" (ή "του Μελετόπουλου"), μιας μοναδικής κατασκευής της δεκαετίας του 1870.

Το Μέγαρο ιδιοκτησίας των αδερφών Βάττη, επώνυμο του οποίου η γραφή ποικίλει καθώς σε ορισμένες πηγές συναντάται με ένα μονάχα "τ", έχει αποκατασταθεί πλήρως από τις αρχές του έτους 2000 και έκτοτε στεγάζει το Ναυτιλιακό Υποκατάστημα και τη Διεύθυνση των Ναυτιλιακών Εργασιών της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειώσουμε, πως το εν λόγω ακίνητο περιήλθε στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος κατά το έτος 1970.

Το Μέγαρο Βάττη αποτελεί αρχιτεκτονικό δημιούργημα του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Νικολούδη (1874-1944), ο οποίος υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους προπολεμικούς εκφραστές της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής των ετών 1900-1940 και δημιουργός πολλών κτιρίων/μεγάρων στο κέντρο των Αθηνών. Το Μέγαρο Βάττη σύμφωνα με αρκετές πηγές φέρεται να ανεγέρθηκε κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου (1925-1929) - πληροφορία ελεγχόμενη / βλέπε παρακάτω - για λογαριασμό των εκ Σύρου καταγόμενων εφοπλιστών και επιχειρηματιών αδερφών Βάττη, ημερομηνία που συμπίπτει με τα στοιχεία του αρχιτέκτονα Δ. Βλαχόπουλου, ο οποίος συνέταξε την αρχιτεκτονική μελέτη της αναπλάσεως του κτιρίου και αναφέρει ως έτος οικοδόμησης του Μεγάρου το έτος 1929. Στο υπό εξέτασιν κτίριο, το οποίο χαρακτηρίζεται από μια μίξη στοιχείων εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής και στοιχείων μπαρόκ, προστέθηκαν μεταγενέστερα δυο όροφοι.

Παρόλα ταύτα, η ως άνω πληροφορία περί της ακριβής οικοδόμησης του υπό εξέτασιν Μεγάρου στην ακτή Μιαούλη κρίνεται άκρως ελεγχόμενη καθώς στις σελίδες του πειραϊκού Τύπου των ετών 1923 και 1924 εμφανίζονται καταχωρήσεις όπως λ.χ. η κάτωθι της Αγγλικής Ανωνύμου Ασφαλιστικής Εταιρίας Car & General Insurance Corporation Ltd., με έδρα στον Λονδίνο, κεντρική εν Ελλάδι διεύθυνση στο Μέγαρο Βάτη και υποκατάστημα στην πλατεία Αγίων Θεοδώρων στην Αθήνα.

Έτος 1923

Ομοίως, οι δυο ακόλουθες ενδεικτικές καταχωρήσεις του πρακτορείου A. Bedrossian με έδρα στο Μέγαρον Βάττη και της Εθνικής Ατμοπλοίας της Ελλάδος με γραφεία στο εν Πειραιεί Μέγαρον Βάτη, μέσα από τις σελίδες του πειραϊκού Τύπου του 1924:

Την επόμενη χρονιά (έτος 1925), σύμφωνα με το κάτωθι αρχειακό τεκμήριο εκ του πειραϊκού Τύπου, το Ναυτικόν και Εμπορικόν Γραφείον του Μόσχου Δ. Διαμαντόπουλου καταγραφόταν στο δωμάτιο υπ'αριθμόν 13 του Μεγάρου Βάτη εν Πειραιεί. 

Από το προαναφερθέν έτος (1925), οι δυο κάτωθι παρουσιαζόμενες καταχωρήσεις της Byron Steamship Co. Ltd., σχετικά με αναχωρήσεις ατμόπλοιων το φθινόπωρο του ως άνω έτους, εκ Λονδίνου Αμβέρσας, Αμβούργου δια Πειραιά και εκ Πειραιώς δια Αμβέρσα, Ρότερνταμ, Αμβούργο και δια λιμένας Νοτίου Αμερικής. "Δια πάσαν πληροφορίαν απευθυντέον στα γραφεία της Εθνικής Ατμοπλοίας της Ελλάδος  στο Μέγαρο Βάτη, με τριψήφιο τηλέφωνο 3-74":

Ειρήσθω εν παρόδω, διαφημιστικές καταχωρήσεις όπως λ.χ. αυτή του καταστήματος συριανών λουκουμιών του Λαζόπουλου στην οδό Μπουμπουλίνας, το οποίο καταγραφόταν ως "έναντι Μεγάρου Βάτη" στον πειραϊκό Τύπο του έτους 1925 αποδεικνύουν πως το υπό εξέτασιν Μέγαρο όχι μονάχα υφίστατο στα μέσα της δεκαετίας του 1920 αλλά αποτελούσε ήδη σημείο αναφοράς της ευρύτερης περιοχής. 

Στην κάτωθι ασπρόμαυρη φωτογραφία εκ του αρχείου Βοβολίνη (Περιοδικό "Οικονομική και Βιομηχανική Επιθεώρηση") καταγράφεται το νεόδμητο Μέγαρο Βάττη, περί τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Συν τοις άλλοις, στη λήψη διακρίνεται η πινακίδα που αναφέρεται στο Ξενοδοχείον "Διεθνές", το οποίο λειτουργούσε στους δυο άνω ορόφους του υπό εξέταση Μεγάρου:

Φωτογραφία - ντοκουμέντο από την κατασκευή της οροφής του Μεγάρου των Αδελφών Βάττη:

Έτερη ασπρόμαυρη φωτογραφική καταγραφή από το εσωτερικό του προαναφερόμενου Ξενοδοχείου με την επωνυμία "Διεθνές" το οποίο στα μέσα της δεκαετίας του 1920, σύμφωνα με πρωτογενή έρευνα σε σχετικό Οδηγό, καταγραφόταν ως "εκτός διατιμήσεως". 

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στις σελίδες του Μέγα Οδηγού του Πειραιώς της περιόδου 1928-1929, όπως επίσης στην αντίστοιχη δεύτερη συμπεπληρωμένη έκδοση του 1929-1930, το ως άνω αναφερόμενο Ξενοδοχείο "Διεθνές", υπό τη διεύθυνση του Κ.Α. Πασαλίδη, συμπεριλαμβανόταν στον κατάλογο των Ξενοδοχείων Α' Κατηγορίας του Πειραιώς μαζί με άλλα γνωστά ξενοδοχεία εκείνης της εποχής.

Εκτός αυτού, στους δυο προαναφερομένους Οδηγούς υφίστανται αναλυτικές παρουσιάσεις των εταιριών και επαγγελματιών που είχαν την έδρα τους στο υπό εξέτασιν Μέγαρο των αδελφών Βάττη, στη συμβολή της ακτής Μιαούλη με την οδό Μπουμπουλίνας, στα τέλη της δεκαετίας του '20 και στις αρχές της δεκαετίας του '30. Μεταξύ των άλλων, μπορεί κανείς να παρατηρήσει το γραφείο του εφοπλιστή Ι. Χανδρή στον Α' Όροφο, τα γραφεία της Χιακής Ατμοπλοΐας, πλήθος γραφείων ναυτικών πρακτόρων και εκτελωνιστών, το γραφείο του βουλευτή και δικηγόρου Α. Δαμιανού και βεβαίως, στους δυο τελευταίους ορόφους, το προαναφερθέν Ξενοδοχείο "Διεθνές". 

Εντός του ιδίου Οδηγού, υφίσταντο συν τοις άλλοις, ορισμένες μεμονωμένες διαφημιστικές καταχωρήσεις ιδιωτών και επιχειρήσεων που είχαν την έδρα τους στο Μέγαρο Βάττη, όπως λ.χ. του ναυτικού πράκτορα Γ. Δεδέογλου, των εκτελωνιστών Τράκκα και Πασσά και του δικηγόρου Ευαγγέλου Γ. Γαλούνη:

Η κάτωθι ενδεικτική διαφημιστική καταχώρηση του ιστορικού Οίκου Ναυαγοσωστικών και Ρυμουλκών του Νικολάου Εμ. Βερνίκου με έδρα στο Μέγαρο Βάτη, προέρχεται μέσα από τις σελίδες του πειραϊκού Τύπου του έτους 1929:

Έτερη ενδεικτική διαφημιστική καταχώρηση της United States Lines, με γραφεία στο Μέγαρο Βάττη, από τα τέλη της δεκαετίας του 1920:

Από την ίδια χρονιά (1929), αναγγελία μεγάλης εκδρομής "εις Αμερικήν", με αναφορά στον προαναφερθέντα πράκτορα Γεώργιο Δεδέογλου, ο οποίος διατηρούσε γραφεία στο υπό εξέτασιν Μέγαρο Βάττη:

Ομοίως, στο β' πάτωμα του Μεγάρου Βάττη περί τα τέλη της δεκαετίας του '20 / αρχές της δεκαετίας του '30, βρίσκονταν τα γραφεία της Royal Mail Steam Packet Company, μιας ιστορικής εταιρίας ιδρυθείσας στο Λονδίνο κατά το έτος 1839 από τον James MacQueen, με σλόγκαν την λατινική ρήση "Per Mare Ubique". Κατά το έτος 1927 η προαναφερθείσα εταιρία υπήρξε η μεγαλύτερη ναυτιλιακή της υφηλίου μετά την απορρόφηση της White Star Line. Λίγα χρόνια αργότερα όμως (1932), η Royal Mail Steam Packet Company εισήλθε σε καθεστώς εκκαθάρισης και τα πάγια στοιχεία της απορροφήθηκαν από μια νεοσύστατη εταιρία με την επωνυμία Royal Mail Lines (RML). Με βάση τα ως άνω, το κάτωθι αρχειακό τεκμήριο τοποθετείται χρονικά προ του έτους 1932. 

Δείτε εδώ μια διαφημιστική καταχώρηση από τον πειραϊκό Τύπο του έτους 1929 του Πρακτορείου Μεταναστεύσεως και Ταξειδίων του Αθανασίου Γκουζούλη και Σια, με έδρα βεβαίως στο υπό εξέτασιν Μέγαρο Βάττη.

Ακολουθεί ακόμα μια διαφημιστική καταχώρηση του Οίκου Ναυαγοσωστικών και Ρυμουλκών του Νικόλαου Βερνίκου (ιδρυθείς εν Κωνσταντινούπολει τω 1889), με έδρα στο υπό εξέτασιν Μέγαρο Βά(τ)τη (Α' πάτωμα, 11-12), μέσα από τις σελίδες του πειραϊκού Τύπου του έτους 1930: 

Ενδεικτικές διαφημιστικές καταχωρήσεις του Οίκου Ναυαγοσωστικών και Ρυμουλκών του Νικολάου Εμ. Βερνίκου μέσα από τις σελίδες του πειραϊκού Τύπου του έτους 1931. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η ως άνω εταιρία καταγραφόταν στον πρώτο όροφο του Μεγάρου Βάττη, με πενταψήφιο αριθμό τηλεφώνου.

΄

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ανάμεσα στους διάφορους επαγγελματίες του ναυτιλιακού χώρου που είχαν την έδρα τους στο υπό εξέτασιν Μέγαρο Βάττη, συναντάμε το ονοματεπώνυμο του Περικλή Γ. Καλλιμανόπουλου (1892-1979) :

Έτερη καταχώρηση από τον περιοδικό Τύπο του έτους 1939 της Α.Ε. Ατμοπλοϊκών Γραμμών "Η Ελληνική" (Hellenic Lines Limited) του Περικλή Γ. Καλλιμανόπουλου η οποία είχε ιδρυθεί το 1934, με γραφείο στο υπό εξέτασιν Μέγαρο Βάττη, η οποία προσέφερε τακτικές εμπορευματικές υπηρεσίες μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας, της Μεσογείου, του Λονδίνου και της Βόρειας Ευρώπης καθώς επίσης και της Μέσης Ανατολής. 

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1930, διαφημιστική καταχώρηση του γραφείου φορτοεκφορτώσεων Υιών Ν. Κακαβιάτου, με έδρα στο υπό εξέτασιν Μέγαρο Βάτ(τ)η. 

Λίγο πριν την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, στο Μέγαρο Βά(τ)τη, το Γενικόν Πρακτορείον της εταιρίας Αφοί Γουλανδρή (Ελλάς) Α.Ε., όπως προκύπτει από την κάτωθι διαφημιστική καταχώρηση της ταχείας Ελληνικής Γραμμής Πειραιάς - Νέας Υόρκης με το Υπερωκεάνειον "Νέα Ελλάς", από τις σελίδες του πειραϊκού Τύπου του έτους 1940:

Ειρήσθω εν παρόδω, σύμφωνα με τα στοιχεία σχετικής πρωτογενούς έρευνας, το προαναφερθέν ξενοδοχείο "Διεθνές" (Μπουμπουλίνας 2, τηλ. 41018), παρέμεινε εν λειτουργία μέχρι τα χρόνια της ενάρξεως του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Στα χρόνια της Κατοχής, στο Μέγαρο Βάττη φιλοξενήθηκε το γραφείο του Γερμανού Λιμενάρχη Πειραιώς. Μετά την αποχώρηση της γερμανικών δυνάμεων Κατοχής, κατά τη διάρκεια των σφοδρών συγκρούσεων των Δεκεμβριανών του 1944 στο υπό εξέτασιν Μέγαρο Βάττη κατέφυγαν και οχυρώθηκαν αξιωματικοί του Λιμενικού Σώματος, αστυνομικοί, Άγγλοι πεζοναύτες και ένοπλες δυνάμεις. Στον Οδηγό της Ελλάδος Ιγγλέση του 1947-1948, στο Μέγαρον Βάττη καταγραφόταν εκτός από το Κεντρικό Λιμεναρχείο Πειραιώς (με αριθμό τηλεφώνου 40-032) και ο Ωρονομικός Σταθμός Πειραιώς (με αριθμό τηλεφώνου 45-861).

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, στον πρώτο όροφο του Μεγάρου Βάττη, λειτουργούσε το πρακτορείο "Ελληνο-Ευρωπαϊκαί Τουριστικαί Συγκοινωνίαι δια πούλμαν" με την επωνυμία "Αφαία Αθηνά" του Χρήστου Ν. Κυριακάκη.

Την ίδια εποχή, το γραφείο ταξιδίων και τουρισμού "Παρθενών Εξπρές", των Γ. Πολίτη - Μ. Βραχάτη και Υιών, διοργάνωνε εκδρομές εσωτερικού και εξωτερικού με πούλμαν ενώ εξέδιδε ατμοπλοϊκά - σιδηροδρομικά - αεροπορικά εισιτήρια για όλα τα μέρη του κόσμου, με έδρα στο Μέγαρο Βάτη.

Ενδεικτική διαφημιστική καταχώρηση της εταιρίας Intership Ε.Ε., γενικών αντιπροσώπων των γνωστών χημικών προϊόντων και βελτιωτικών πετρελαίου της ιστορικής εταιρίας Perolin, η οποία διατηρούσε γραφεία στο Μέγαρο Βάττη στις αρχές της δεκαετίας του 1960:

• Το Μέγαρο Κολοκοτρώνη

Μεταπολεμικά, οι κληρονόμοι των αδελφών Βάττη πώλησαν το Μέγαρο στους αδελφούς Μίνωα και Ιωσήφ Κολοκοτρώνη (εξ'ου και η αναφορά σε ορισμένες καταχωρήσεις στο "Μέγαρο Κολοκοτρώνη"). Ως γνωστόν, ο ναυτιλιακός οίκος των αδελφών Κολοκοτρώνη μεγαλούργησε κατά τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 (στα μέσα της δεκαετίας του 1970 ο στόλος των Αδελφών Κολοκοτρώνη αριθμούσε το μεγαλύτερο αριθμό πλοίων από κάθε άλλη ελληνική εταιρεία εκείνης της εποχής). 

Ενδεικτική φωτογραφική καταγραφή από την περίοδο που το υπό εξέτασιν κτίριο ανήκει στους αδελφούς Κολοκοτρώνη - στο ισόγειο λειτουργούσε κατάστημα της τραπέζης Grindlays Bank Limited.

Ξενόγλωσσο ιστορικό τεκμήριο από το έτος 1975 με αναφορά στο Μέγαρο Κολοκοτρώνη (Colocotronis Building) ως έδρα της εταιρίας ναυλομεσιτικών υπηρεσιών Colocotronis Ltd.

• Το Μέγαρο Βάττη μέσα από παλαιές φωτογραφίες

Το Μέγαρο Βάττη ανέκαθεν ξεχώριζε εμφανώς λόγω του μεγέθους του, όπως συμβαίνει λ.χ. στην κάτωθι ασπρόμαυρη φωτογραφική καταγραφή του λιμένος Πειραιά των τελών της δεκαετίας του 1920. Μεταξύ των άλλων, στα αριστερά του υπό εξέτασιν φωτογραφικού "κάδρου" διακρίνεται η εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα:

Το Μέγαρο των αδελφών Βάττη καταγράφεται στο δεξί άκρο της επόμενης ασπρόμαυρης φωτογραφίας της δεκαετίας του 1930 των εκδόσεων Διρμίκη, στη συμβολή της οδού Μπουμπουλίνας με την ακτή Μιαούλη. Παρατηρήστε επίσης την προκυμαία του λιμανιού, τη Βασιλική Αποβάθρα, την "στοιχειωμένη" οικία Ανέστη Χατζόπουλου (πρώην οικία Ανδρέα Μιαούλη) μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα καθώς και τα υπόλοιπα κτίρια της παραλιακής λεωφόρου:

Το υπό εξέτασιν Μέγαρο Βάττη όπως καταγράφηκε κατά τη δεκαετία του 1960-1970. Στο ισόγειο τμήμα λειτουργούσε κατάστημα πώλησης υφασμάτων και ενδυμάτων με την επωνυμία "Εμπορική Καντίνα", ενώ στους άνω ορόφους βρίσκονταν τα γραφεία της Ηπειρωτικής (Epirotiki Lines) του Ποταμιάνου:

Το Μέγαρο των αδελφών Βάττη σε μια μεταγενέστερη άποψη της ακτής Μιαούλη από τη δεκαετία του 1970.

• Το Μέγαρο Βάττη "τότε και σήμερα"

Στην παρακάτω σύνθεση/αντιπαραβολή του "Πειραιά του χθες και του σήμερα" παρουσιάζουμε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία εποχής του Μέγαρου αφών Βάττη, η οποία τοποθετείται χρονολογικά περί τη δεκαετία του 1930, με γωνία λήψης από τη συμβολή της ακτής Μιαούλη με την οδό Μπουμπουλίνας καθώς και μια αντίστοιχη σύγχρονη λήψη από το έτος 2011:

Η ως άνω ασπρόμαυρη φωτογραφία του 1930 έχει ληφθεί από το αρχείο της εταιρίας Βερνίκος-Αργοναύτης, τα γραφεία της οποίας επίσης στεγάστηκαν, όπως ήδη προαναφέραμε, εκείνη την περίοδο στο εν λόγω Μέγαρο. Επί της προσόψεως, ευδιάκριτες είναι οι πινακίδες του πρακτορείου του Ιωάννη Χανδρή αλλά και του Γενικού Πρακτορείου της Τουρκικής Ατμοπλοΐας "Σεϊρισεφάιν". Εκτός από το μεγαλοπρεπές και περίτεχνα διακοσμημένο Μέγαρο, αξίζει να σημειώσουμε και τη σταθερή θέση του περιπτέρου, στη γωνία ακτής Μιαούλη και Μπουμπουλίνας.

Το χαρακτηρισμένο ως διατηρητέο κτίριο από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 (πρώην) Μέγαρο Βάττη όπως καταγράφηκε από τη συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας και Αγίου Σπυρίδωνα, για λογαριασμό του ΥΠΕΚΑ:

Το υπό εξέτασιν (πρώην) Μέγαρο Βάττη, όπως καταγράφηκε φωτογραφικά στις αρχές της δεκαετίας του 2010, από τη συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας και Αγίου Σπυρίδωνος:

Έτερη σύγχρονη φωτογραφική καταγραφή του υπό εξέτασιν κτιρίου, από την προαναφερόμενη συμβολή Μπουμπουλίνας και Αγίου Σπυρίδωνος, στα μέσα της δεκαετίας του 2010:

Η πρόσοψη του υπό εξέταση Μεγάρου (πρώην) ιδιοκτησίας των αδελφών Βάττη, σε μια ασπρόμαυρη καταγραφή από την οδό Αγίου Σπυρίδωνος:

Το πρώην Μέγαρο Βάττη, όπως καταγράφηκε φωτογραφικά στις αρχές του έτους 2020:

Το υπό εξέτασιν Μέγαρο όπως καταγράφηκε από τη συμβολή της ακτής Μιαούλη με την οδό Μπουμπουλίνας στις αρχές Μαρτίου του έτους 2021:

Το πάλαι ποτέ Μέγαρο των Αδελφών Βάττη όπως καταγράφηκε περί τα τέλη Νοεμβρίου του έτους 2022:

Το πάλαι ποτέ Μέγαρο των Αδελφών Βάττη όπως καταγράφηκε από την ακτή Μιαούλη στις αρχές του έτους 2024:

 

Μια νυχτερινή φωτογραφική καταγραφή του υπό εξέτασιν Μεγάρου, από τη συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας και Αγίου Σπυρίδωνος, στις αρχές Φεβρουαρίου του 2024:

Καλοκαίρι του έτους 2025, στην πολύβουη όσο και άναρχη ακτή Μιαούλη, με το Μέγαρο Βάττη να δεσπόζει στη διασταύρωση με την οδό Μπουμπουλίνας.

Αντί επιλόγου, παραθέτουμε μια ενδιαφέρουσα εικόνα (επίγεια φωτογραμμετρία) - από την ιστοσελίδα της εταιρίας Γεωγραφική Α.Ε. - που παρουσιάζει το τμήμα του Μεγάρου επί της οδού ακτής Μιαούλη.

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• http://www.geografiki.gr/
• Εφημερίδα "Καθημερινή"
• "Πειραϊκό Λεύκωμα", Εκδόσεις Κοινωνική, Καραμπερόπουλος, Πειραιάς, 2010
• Εμπόριο και Τράπεζες στον Πειραιά - Φωτογραφικό Οδοιπορικό από την Αρχαιότητα στους Νεότερους Χρόνους, ΙΜΤΙΙΕ - ΕΒΕΠ - Β' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Πειραιάς, 2002
• ΥΠΕΚΑ
• Αρχείο εταιρίας "Βερνίκος - Αργοναύτης"
• Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως

Φωτογραφίες: 

• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος και οι συνθέσεις/αντιπαραβολές ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο. 
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.