ΤΟ ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ ΣΗΡΑΓΓΙΟΝ

Το παρόν αφιέρωμα, υπό κανονικές συνθήκες μιας ευνομούμενης και άρτιας κοινωνίας, θα έπρεπε να αναφέρεται σε ένα λαμπρό αρχαιολογικό χώρο της πόλης, χρονολογούμενο από την περίοδο της προϊστορίας της περιοχής του Πειραιώς.

Αντί τούτου όμως, είμαστε "αναγκασμένοι" να κάνουμε αναφορά σε έναν πλήρως απαξιωμένο, βανδαλισμένο και εγκαταλειμμένο αρχαιολογικό χώρο της πόλης, ίσως τον αρχαιότερο τέτοιο χώρο της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά, του οποίου την ύπαρξη και πραγματική αξία δυστυχώς πολλοί αγνοούν. Ο εν λόγω αρχαιολογικός χώρος, μετά την "αποκάλυψή" του το 1897, μετατράπηκε αρχικά σε ταβέρνα-κοσμικό κέντρο κατά τη δεκαετία του 1920, αργότερα έγινε πασίγνωστο λαϊκό κέντρο διασκέδασης (1950-1960) για να καταλήξει σήμερα να είναι ένα άθλιο αποχωρητήριο δίποδων και τετράποδων όντων.

• Το Σηράγγιο κατά την προϊστορία

Κατά τους πανάρχαιους χρόνους ο Πειραιάς υπήρξε - ως γνωστόν - άσημος, δίχως κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, με ανώμαλο και απρόσφορο προς καλλιέργεια έδαφος. Η γη ήταν βραχώδης, άνυδρη ενώ προς το σημερινό κεντρικό λιμάνι το κλίμα ήταν ανυπόφορα ανθυγιεινό λόγω του Αλίπεδου που ξεκινούσε από εκείνο το σημείο και με κατεύθυνση προς το Φάληρο και τα Καμίνια δημιουργούσε μια μεγάλη ελώδη και ασταθή έκταση.

Χάρτης Πειριαώς (Chandler, 1776)

Από τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στην ευρύτερη περιοχή του λόφου της Μουνιχίας (Καστέλλας) καθώς και από τις ελάχιστες μαρτυρίες αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων εικάζεται ότι η συγκεκριμένη περιοχή, πέριξ του προαναφερθέντος λόφου, από το σημερινό Μικρολίμανο (Τουρκολίμανο) μέχρι και την κορυφή, κατοικήθηκε αμφιθεατρικά από κατοίκους άγνωστης προέλευσης, οι οποίοι λογικά θα ήταν πολεμικός και ναυτικός λαός. Ως πρώτοι εγκατασταθέντες σε κάποιες μελέτες αναφέρονται οι Φοίνικες ενώ ακολούθησαν και άλλες άγνωστες φυλές θαλασσοπόρων. Από τις διάφορες φυλές που κατήλθαν από τον βορρά (Μινύες, Πελασγοί, Καδμείοι και Θράκες), οι Μινύες, ιωνικής καταγωγής, φαίνεται πως εγκαταστάθηκαν μόνιμα στον Πειραιά, προερχόμενοι από τον Ορχομενό της Βοιωτίας. 

Στους Μινύες λοιπόν, αυτό το προϊστορικό επιφανές φύλο της ηρωικής εποχής, αποδίδονται δυο από τα αρχαιότερα σωζόμενα ως τις ημέρες μας κατασκευάσματα του Πειραιά: Η "Σπηλιά της Αρετούσας" και το "Σηράγγιον" το οποίο αναφέρεται σε κάποιες πηγές και ως "Σπηλιά του Λαλαούνη" και το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστό στα νεώτερα χρόνια ως η "Σπηλιά του Παρασκευά".

Το Σηράγγιον ανακαλύφθηκε το έτος 1897 στην ανατολική παραλία του λόφου της Μουνιχίας (Καστέλλας), πλησίον της παραλίας της Καστέλλας (γνωστής σήμερα ως "παραλία Βοτσαλάκια", παλαιότερα λουτρά Αδαμόπουλου και Παρασκευά). Σχετικά με το Σηράγγιο και τον Σήραγγο δεν υπάρχουν πολλές πληφορορίες καθώς οι αναφορές σε αρχαία κείμενα είναι σχετικά λίγες. Ο Πειραιώτης έφορος αρχαιοτήτων και μελετητής Ιάκωβος Δραγάτσης, έκανε εξονυχιστικές ανασκαφές κατά τις πρώτες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα και εξέδωσε μάλιστα και τη σχετική μελέτη με τίτλο "Το εν Πειραιεί Σηράγγιον" (1938), σύμφωνα με την οποία, το Σηράγγιον υπήρξε ένα πολύπλοκο αρχαίο βαλανείο (λουτρώνας) με διάφορα διαμερίσματα και διαδρόμους πολλά εκ των οποίων ανεξερεύνητα. 

Άποψη από το εσωτερικό του Σηραγγίου:

Κόγχες στο εν Πειραιεί Σηράγγιο:

Από τα σωζόμενα μωσαϊκά ψηφιδωτά αποδεικνύεται πως το βαλανείο υπέστη μετατροπές μέχρι και κατά την διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων. Η ανακάλυψη ενός ήμι-κατεστραμμένου πώρινου βωμού με την επιγραφή "Απόλλωνος αποτροπαίου" φανερώνει την ύπαρξη ιερού, το οποίο αποδόθηκε στον τοπικό ήρωα Σήραγγο από του οποίου το όνομα προήρθε η λέξη "Σηράγγιον" ή "Σηράγγειον" εκ της λέξεως "Σήραγξ", ήτοι υπόγειος δίοδος, σπήλαιο, επιμήκης οπή.

Κάτοψη του Σηραγγείου κατά Ι. Τραυλό (Πηγή: Χρ. Πανάγος)

Τομή του Σηραγγείου κατά Ι. Τραυλό (Πηγή: Χρ. Πανάγος)

Μια αρκετά πλήρη περιγραφή της υπόγειας στοάς του Σηραγγείου μας δίδει και ο Γ. Ζαννέτος στο περιοδικό "Εμπόριον" (Απρίλιος-Μάιος 1910) όπου συν τοις άλλοις αναφέρει ότι το 1894 αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια ανασκαφών στα δεξιά της εισόδου μια θολωτή αίθουσα, η οποία διέθετε μια διπλή σειρά σκαφών ή πυέλων για εναπόθεση αντικειμένων (κάτι σαν αποδυτήρια δηλαδή) και στην είσοδο της οποίας υπήρχαν δυο ψηφιδωτά (βλέπε επόμενες εικόνες) τα οποία παρίσταναν το ένα την μυθολογική οντότητα της Σκύλλας και το άλλο ένα τέθριππο άρμα με νεανία ηνίοχο και ένα δελφίνι στα πόδια των ίππων (ο ηνίοχος σύμφωνα με κάποιους μελετητές αναπαριστά κάποια θαλάσσια θεότητα ενώ κατά τον Ι. Δραγάτση αναπαριστά τον ίδιο τον Σήραγγο). Μάλιστα μνημονεύεται στη σχετική μελέτη και μαρτυρία του ιδίου του Παρασκευά, κατόχου του σπηλαίου, σύμφωνα με τον οποίον υπήρχαν 3 φρεάτια στο άκρα του σπηλαίου, στην μέση ο λουτήρας και στα αριστερά άλλη μια σήραγγα πλάτους ενός μέτρου που κατέληγε στη θάλασσα.

Ψηφιδωτά από το διάκοσμο του Σηραγγείου - Η μυθική Σκύλλα (Πηγή: Χρ. Πανάγος)

Τραγική υποσημείωση το γεγονός ότι το ως άνω εικονιζόμενο ψηφιδωτό της μυθικής Σκύλλας καλύφθηκε με τοίχο για τις ανάγκες τοποθέτησης των κρασοβάρελων της ταβέρνας του Παρασκευά. 

Ψηφιδωτά από το διάκοσμο του Σηραγγείου - Τέθριππο Άρμα (Πηγή: Χρ. Πανάγος)

Στον Πλήρη Οδηγό της πόλης του 1906-1907 υπάρχει σαφέστατη αναφορά στο Σηράγγειον στην ενότητα "Τι δύναται να ιδή αρχαιολογικώς ο ξένος εν Πειραιεί": "... Τούτο κείτια κατά την ανατολικήν παραλίαν της από του λόφου της Μουνιχίας χωρούσης γλώσσης. Εκεί χαμηλά προς την θάλασσαν υπάρχει άνοιγμα σπηλαιώδες, εις ο κατέρχεται τις δια κλίμακος ξύλινης, και έχει προ εαυτού διαφόρους διακλαδώσεις μεγάλου υπογείου έργου, εν ω και φρέατα και βαλανείον και άλλοι λουτήρες υπήρχον και ανοίγματα δυο προς την θάλασσαν και ψηφιδωτόν του Σηράγγο επί άρματος και της Σκύλλης. Το Σηράγγειον είνε ιερόν του Σηράγγου ήρωος. Εκεί ευρέθη και υπάρχει εκεί έτι βωμός Απόλλωνος αποτρόπαιου."

Από το αρχείο της "Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας", μια κάτοψις του εν Πειραιεί Σηραγγείου, με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1917:

Ψηφιδωτόν εκ του Σηραγγίου. Νεανίας επί τεθρίππου:

Ψηφιδωτόν της Σκύλλης εκ του Σηραγγίου:

• 20ος Αιώνας - Η "Σπηλιά του Παρασκευά"

Όπως προείπαμε, το αρχαιολογικό σπήλαιο κατά την δεκαετία του 1920 μετατράπηκε αρχικά σε λαϊκή ταβέρνα υπό την διεύθυνση του Μητσάν Παρασκευά και αργότερα σε κοσμικό νυκτερινό κέντρο. Ο Παρασκευάς - του οποίου το επώνυμο ουσιαστικά ονομάτισε όλη την παραλία αλλά και την απέναντι μικρή νησίδα Σταλίδα - φέρεται να είχε αναρτήσει στο κοσμικό κέντρο πινακίδα με το απόφθεγμα του Ζήνωνος "Ο Ζων Κατά Φύσιν Ζει Κατ'Αρετήν".

Στο παραλιακό κέντρο διασκέδασης "Η Σπηλιά του Παρασκευά" εμφανίστηκαν διάφορα γνωστά ονόματα της ελληνικής λαϊκής μουσικής σκηνής όπως ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Τώνης Μαρούδας, ο Μανώλης Χιώτης και η Μαίρη Λίντα, ο Νίκος Γούναρης, ο Γιάννης Καραμπεσίνης, ο Τάκης Μωράκης με την ορχήστρα του. Πειραιώτες αλλά και πολλοί Αθηναίοι συνέρρεαν στο εν λόγω παραλιακό κέντρο κατά τη δεκαετία του 1950-1960 ενώ, αξιοσημείωτη ήταν και η επίσκεψη εκτός των άλλων της τότε ανερχόμενης star Sophia Loren, η οποία βρίσκονταν στην Ελλάδα μετά του διάσημου Ρουμάνου σκηνοθέτη Jean Negulesco, για τις ανάγκες των γυρισμάτων της ταινίας του 1957 "Το Παιδί και το Δελφίνι" (πρωτότυπος τίτλος: Boy on a Dolphin), που πραγματοποιήθηκαν κυρίως στο νησί της Ύδρας. Τότε έγινε ευρύτατα γνωστό και το τραγούδι "Τι είναι αυτό που το λένε αγάπη", σύνθεσης Τάκη Μωράκη - το οποίο τραγουδούσε ο Τώνης Μαρούδας και η Μάγια Μελάγια στη "Σπηλιά του Παρασκευά" - και το οποίο τραγούδησε και η Sophia Loren στην προαναφερόμενη ταινία εποχής, της οποίας την παρακάτω σκηνή αξίζει να δείτε:

Η παρουσία της "Σπηλιάς του Παρασκευά" στον Ημερήσιο Τύπο της περιόδου 1950-1960 υπήρξε αρκετά "έντονη" με πλήθος καταχωρήσεων / διαφημίσεων από τις οποίες ξεχωρίζουμε παρουσίες σπουδαίων καλλιτεχνών της εποχής, όπως λ.χ. ο Μανώλης Χιώτης και η Μαίρη Λίντα στις αρχές της δεκαετίας του 1960:

Δέκα χρόνια νωρίτερα, το 1952, στην "Σπηλία του Παρασκευά" με το πενταψήφιο τηλέφωνο, εμφανίζονταν ο Τώνης Μαρούδας και η Ρένα Βλαχοπούλου:

Το 1955, στη Σπηλιά του Παρασκευά εμφανιζόταν η "μπριόζα και γλυκειά" ατομική βόμβα της Αθήνας Ζωζώ Σαπουντζάκη.

Την επόμενη χρονιά (1956), τα ονόματα των Τόνυ Μαρούδα, Μάγια Μελάγια και το χορευτικό σχήμα Trio Solera υπόσχονταν πρωτότυπες Ισπανικές φιέστες κάτω από το φεγγάρια και δίπλα στα κύματα:

Έτος 1957, στη νέα γυάλινα σάλα της "Σπηλιάς του Παρασκευά":

Πάσχα του 1957, με την μεγάλη επιτυχία "Το Παιδί με το Δελφίνι" στη Σπηλιά του Παρασκευά:

Καταχώρηση του έτους 1959, του "πιο πολιτισμένου κέντρου της Καστέλλας", με το "πάντα φρέσκο ψάρι", την Σπηλιά του Παρασκευά:

Στην επόμενη καταχώρηση του έτους 1966, η "Σπηλιά Παρασκευά", στην οποία εμφανιζόταν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, εμφανίζεται σε έναν κατάλογο με διάφορα παραθαλάσσια και μη κοσμικά κέντρα και παραθαλάσσια εστιατόρια. Στον ίδιο κατάλογο διακρίνουμε επίσης την ταβέρνα "Βασίλαινας", το "Διάσημο", τον "Ζέφυρο" και τα "Πράσινα Τρεχαντήρια" στο Τουρκολίμανο κ.α.

Η λειτουργία του κοσμικού κέντρου του Παρασκευά σταμάτησε κατά το έτος 1968, επί ημερών δημαρχίας του δοτού, μη εκλεγμένου, Δημάρχου Πειραιώς Αριστείδη Σ. Σκυλίτση (περίοδος Δικτατορίας των Συνταγματαρχών).

• 21ος Αιώνας - Η σύγχρονη απαράδεκτη εικόνα του Σηραγγείου

Η εικόνα του Σηραγγείου (ή Σηραγγίου) όπως καταγράφηκε στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα είναι δίχως άλλο τουλάχιστον τραγική και πλήρως αποκαρδιωτική: 

Σκουριασμένα χαμηλά κιγκλιδώματα - τα οποία μέχρι και προ διετίας ήταν ξεχαρβαλωμένα - "προστατεύουν" τυπικά την είσοδο στο αρχαίο όρυγμα. Στα σκαλιά μια ξηλωμένη πινακίδα του Αθλητικού Οργανισμού του Δήμου Πειραιά. Κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί με ελαχίστη προσπάθεια να εισέλθει στο εσωτερικό του "αρχαιολογικού ενδιαφέροντος" χώρου και αν κάτι μπορεί να το αποτρέψει είναι η αποπνικτική οσμή κοπράνων, ούρων και απορριμμάτων που αναδύεται από το σπήλαιο.

Η δε βανδαλισμένη πινακίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και της αρμοδίας Αρχαιολογικής Εφορείας προειδοποιεί μεν για κίνδυνο ατυχήματος, πλην όμως ουδεμία νύξη γίνεται στην ιστορικότητα του χώρου για τον οποίον βεβαίως δεν υπάρχει καμία επιπρόσθετη περιγραφή ή πληροφορία.

Μέσα σε αυτά τα πλαίσια και ο, κατά τα λοιπά, συμπαθής άστεγος της επόμενης φωτογραφίας είχε εγκαταστήσει στις αρχές της δεκαετίας του 2010 το αντίσκηνό του, εντός του περιφραγμένου αρχαιολογικού (;) χώρου και το δίχως άλλο, λογικά θα χρησιμοποιούσε και εκείνος το αρχαιολογικής σημασίας σπήλαιο ως αποχωρητήριο. 

Σε αυτή τη χρήση άλλωστε έχουν "καταδικάσει" οι νέο-Έλληνες ένα προϊστορικό κατασκεύασμα ανεκτίμητης αξίας το οποίο σε οποιαδήποτε άλλη ευνομούμενη χώρα του κόσμου, με σεβασμό στην ιστορία, στην παράδοση και στην αρχαιολογία, θα αναδεικνυόταν σε μέγιστο σημείο αναφοράς.

Μια νέα επίσκεψη στον χώρο πέριξ του εν Πειραιεί Σηραγγείου στα τέλη του έτους 2024 φανερώνει πως τα χρόνια περνούν και η ίδια προβληματική κατάσταση απλά χρονίζει και παγιώνεται. Τα νέα υψηλότερα κιγκλιδώματα που έχουν τοποθετηθεί στην είσοδο του σπηλαίου είναι μεν αποτρεπτικά, πλην όμως η οσμή του αποχωρητήριου παραμένει διάχυτη, φιλόζωοι σιτίζουν γάτες ακριβώς στο στόμιο του σπηλαίου, μια νέα πινακίδα πληροφορεί μόνον στα ελληνικά περί του σπηλαίου μέσα σε μια ατμόσφαιρα γενικότερης απαξίωσης που άλλωστε χαρακτηρίζει εν πολλοίς ολόκληρο τον Πειραιά.

 

 

 

 

 

 

Όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς από την αρχή της μεταπολίτευσης, ήτοι από το 1974 και έως τις ημέρες μας (Δήμος Πειραιώς, βουλευτές και δημοτικοί άρχοντες της πόλεως, Υπουργείο Πολιτισμού, Αρχαιολογική Υπηρεσία κλπ.) θα έπρεπε απλά να ντρέπονται για τις ως άνω εικόνες και την διαχρονική κατάσταση του συγκεκριμένου χώρου - αν και στην Ελλάδα, ως γνωστόν, "δεν ιδρώνει κανενός το αυτί". 

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Η παραλία της Καστέλλας

Η ανάδειξη του Κονώνειου Τείχους

Το ελληνιστικό θέατρο της Ζέας

Η ανάδειξη του αρχαίου θεάτρου της Ζέας

Οι νεώσοικοι της Ζέας

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ηετιώνειας Πύλης

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν από τις κάτωθι πηγές:

• "Πειραϊκό Λεύκωμα", Στ. Καραμπερόπουλος, Εκδόσεις Κοινωνικής, Πειραιάς, 2010 
• Μεγάλο Πειραϊκό Λεύκωμα, Χρήστου Πατραγά, Εκδόσεις Μυτιληναίος, Πειραιάς, 2004 
• "Ο Πειραιεύς", Χρήστου Θ. Πανάγου, Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Πειραιώς, 1995
• Ι Δραγάτσης, "Το εν Πειραιεί σηράγγιον", ΑΕ 1925-1926
• K.-V. von Eickstedt, Beitraege zur Topographie des Antiken Piraeus (Αθήνα 1991)
• Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρία
• Τύπος Εποχής - Οδηγοί Πόλεως - Συλλεκτικοί Χάρτες

Φωτογραφίες: 

• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED). 
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο. 
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας. 
• Οι ιστορικές φωτογραφίες παρατίθενται για εκπαιδευτικούς σκοπούς - κάθε νόμιμο δικαίωμα ανήκει στους νομίμους κατόχους αυτών.