Ο ΛΕΩΝ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

Το ζήτημα του φημισμένου αγάλματος του "λέοντος του Πειραιά", το οποίο κοσμούσε μια φορά κι έναν καιρό το κεντρικό λιμάνι της πόλης, αποτελεί ένα αντικείμενο έρευνας και αναζήτησης, για το οποίο έχουν χυθεί πολλοί τόνοι μελάνης από πολλούς αξιόλογους ιστορικούς και μελετητές, παλαιότερους και σύγχρονους.

Κρίνω σκόπιμο, με μεγάλο σεβασμό προς όλες τις υφιστάμενες έρευνες τις οποίες κάθε Πειραιώτης οφείλει να μελετήσει, να αναφερθώ - έστω και πολύ επιγραμματικά - στα πλέον σημαντικά ιστορικά στοιχεία που αφορούν το μαρμάρινο λιοντάρι του Πειραιά, του οποίου το ξεκίνημα της ιστορικής διαδρομής καλύπτεται από ένα πέπλο μυστηρίου.

• Σύντομη Ιστορική Αναδρομή

Ακόμη και σήμερα λοιπόν, δεν είναι σαφές το πότε και για ποιο λόγο κατασκευάστηκε το πρωτότυπο άγαλμα του λέοντος του Πειραιώς, ούτε το πότε και για ποιο λόγο τοποθετήθηκε στην πόλη του Πειραιά. Όλα όσα ξέρουμε στηρίζονται κυρίως σε διηγήσεις, θρύλους, μύθους, εικασίες και υποθέσεις. Οι μέχρι τώρα σχετικές έρευνες επικεντρώνονται σε προσωπικές μαρτυρίες όσων είδαν το λιοντάρι με τα ίδια τους τα μάτια κατά την επίσκεψή τους στον Πειραιά, ενώ χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ουδείς εκ των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων δεν κάνει λόγο για το λιοντάρι!

Είναι γνωστό ότι κατά τον Μεσαίωνα, ο Πειραιεύς ονομαζόταν "Πόρτο Λεόνε" ή "Πόρτο Δράκο" λόγω του υπερμεγέθους μαρμάρινου λέοντος που υπήρχε σε κάποιο σημείο της παραλίας. Δεν επιδέχεται καμία αμφισβήτηση το γεγονός πως η πρώτη αναφορά του λιμανιού του Πειραιά ως "Porto Leone" υφίσταται σε έναν ναυτικό χάρτη του Γενοβέζου Pietro Visconti το έτος 1318.

Ο Παυσανίας και ο Στράβων, παρότι περιγράφουν τον Πειραιά της περιόδου της παρακμής του κάνοντας αναφορές σε πολλά μνημεία, δεν αναφέρουν πουθενά την ύπαρξη του αγάλματος. Πολλοί σύγχρονοι μελετητές υποστηρίζουν πως είναι έργο της κλασσικής περιόδου (5ος αιώνας π.Χ), άλλοι υποστηρίζουν πως είναι έργο της ρωμαϊκής περιόδου ενώ κάποιοι άλλοι φθάνουν στο σημείο να καταγράψουν πως πρόκειται για έργο της περιόδου της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου και τοποθετήθηκε στο λιμάνι του Πειραιά μεταξύ 1ου και 2ου αιώνα μ.Χ.

Σχέδιο του Πρωτότυπου Αγάλματος (με τις πλευρικές επιγραφές)

H ακριβής ημερομηνία κατασκευής και τοποθέτησης του αγάλματος παραμένει μέχρι και τις ημέρες μας ένα άλυτο αίνιγμα. Tο σίγουρο είναι πάντως πως το άγαλμα έστεκε μεγαλοπρεπέστατο στο λιμάνι του Πειραιά, σε σημείο να χαρακτηρίσει ολόκληρη τον Πειραιά ως "Πόρτο Λεόνε", που σημαίνει ο "λιμένας του λέοντα".

Θεωρείται επίσης δεδομένο πως κατά την περίοδο 1650-1675 (σύμφωνα με μαρτυρίες και σχετικές μελέτες) το υπό εξέτασιν άγαλμα βρισκόταν περίπου μεταξύ του Μεγάρου της Εθνικής Τράπεζας (μετέπειτα ιδιοκτησίας Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου - ΝΑΤ και Τραπέζης της Ελλάδος) και του Τινάνειου Κήπου. 

Ο Ιωάννης Μελετόπουλος, στα "Πειραϊκά", αναφέρεται στο σχεδιάγραμμα του λιμένος Πειραιώς των αδερφών De Combes (1686) ως εξής: "... ότι ο λέων ήτο τοποθετημένος δεξιά της αφετηρίας της οδού Πειραιώς - Αθηνών, εις τον μύχον του λιμένος και είς μικράν από της μονής απόστασιν, εις ην δηλαδή περίπου θέσιν σήμερον ευρίσκεται το Δημαρχείον...". Στο παραπάνω απόσπασμα κειμένου, ο Μελετόπουλος αναφερόμενος στη "μονή", εννοεί το μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα (στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται η ομώνυμη εκκλησία) ενώ ως "Δημαρχείον" εννοεί το κατεδαφισμένο "Ρολόι".

Η ονομασία "Πόρτο Λεόνε" είναι μια από τις πολλές ονομασίες οι οποίες προσδόθηκαν στο λιμάνι του Πειραιά κατά μήκος των αιώνων. Ξεκινώντας από τα κλασσικά χρόνια της ακμής της Αθήνας, ο "λιμήν της Αθήνας" ή απλά "λιμήν" ή "λιμήν Κανθάρου" ονομάστηκε διαδοχικά "Athenarum Portus" ή και "Portus de Sithines" κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο για να επικρατήσει εν συνεχεία το "Πόρτο Λεόνε" ή "Porto Draco" ή και "Porto Dracone" (κατά τις απανωτές περιόδους Φραγκοκρατίας και Ενετοκρατίας) όπως και "Ασλάν Λιμάνι" (πριν και κατά το 1821 - η λέξη "Ασλάν" στα τούρκικα σημαίνει "λιοντάρι"). Για το ζήτημα των διαφόρων ονομασιών της πόλεως Πειραιώς υφίστανται επίσης πολλές έρευνες και μελέτες εις βάθος από παλαιότερους αλλά και μεταγενέστερους μελετητές.

Το μαρμάρινο άγαλμα του λέοντος του Πειραιά συνδέεται επίσης και με πολλούς θρύλους, δεισιδαιμονίες, διηγήσεις και μύθους διαφόρων εποχών. Κάποιοι από αυτούς τους θρύλους, όπως ο παρακάτω, μας βοηθούν να καταλάβουμε τη σύνδεση μεταξύ των λέξεων "δράκος" και "λέων", λέξεις οι οποίες αμφότερες χρησιμοποιήθηκαν για την ονομασία του Πειραιά. Σύμφωνα λοιπόν με έναν σχετικό θρύλο, οι δράκοι θεωρούνταν άνθρωποι, τεραστίων διαστάσεων, οι οποίοι είχαν τη δύναμη να μεταμορφώνονται σε ανθρωπόμορφους λέοντες.

Ο Ιωάννης Μελετόπουλος γράφει χαρακτηριστικά: "Κάθηται επί των οπισθίων ποδών, έχει ύψος κατά τι υπερβαίνον τα τρία μέτρα. Αι αναλογιαι του είναι καλαί, αι δε γραμμαί δεικνύουν ρώμην. Εκ πρώτης όψεως και μακρόθεν παρουσιάζει καταπλήσσουσαν ομοιότητα με τον λέοντα της Χαιρωνείας, μόλις όμως τον παρατηρήσει τις εκ πλησίον εκπλήσσεται εκ της ομοιότητος, την οποίαν παρουσιάζει η μορφή του προς ανθρωπίνην".

Ο δε Guillet (1667) έγραφε: "Το ωραιότερο λιοντάρι του Πειραιά έχει ανοικτό το στόμα και κοιτάζει προς τη θάλασσα. Σου δίνει την εντύπωση πως μουρμουρίζει και είναι έτοιμο να ορμήσει στα αραγμένα καράβια".

Η παρουσία του λέοντα ως "άγρυπνου φρουρού" στο λιμάνι του Πειραιά τερματίζεται το 1687 με την αρπαγή και μεταφορά του στον πολεμικό ναύσταθμο της Βενετίας (όπου και παραμένει ως σήμερα) κατόπιν εντολής του Βενετού Δόγη Francesco Morosini. Μαζί με τον "λέοντα του Πειραιώς", ο Morosini απέστειλε στη Βενετία και ένα λέοντα και μια λέαινα από την Αθήνα.

Ο "Λέων του Πειραιά" (Πρωτότυπο) στο Ναύσταθμο της Βενετίας - Πηγή Φωτογραφιών: Wikipedia

Στις μέρες μας (21ος αιώνας) και παρά τις διάφορες αξιόλογες κατά καιρούς προσπάθειες και διαβήματα που έχουν γίνει από ελληνικής πλευράς για την επιστροφή και αυτού του κλεμμένου θησαυρού / αρχαιότητας, το μαρμάρινο λιοντάρι παραμένει μακρυά από τον τόπο όπου δικαιωματικά ανήκει. Δυο πιστά αντίγραφα του πρωτοτύπου βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά και στο Εθνικό Μουσείο Αρχαιοτήτων στην Στοκχόλμη της Σουηδίας (Swedish Museum of National Antiquities).

Ο "Λέων του Πειραιά" (Πρωτότυπο) στο Ναύσταθμο της Βενετίας

Ο "Λέων του Πειραιά" (Πρωτότυπο) στο Ναύσταθμο της Βενετίας

Ο "Λέων του Πειραιά" (Πρωτότυπο) στο Ναύσταθμο της Βενετίας

Πλήθος μελετητών (Ελλήνων και ξένων) έχουν ασχοληθεί κατά καιρούς με το άγαλμα του λέοντος του Πειραιά όχι μονάχα για το ζήτημα της ακριβής χρονολογίας κατασκευής του ή/και το ακριβές σημείο αρχικής τοποθέτησής του στον Πειραιά, αλλά με το ζήτημα των πλευρικών επιγραφών που εμφανίζονται στη ράχη του πρωτότυπου αγάλματος. Οι εν λόγω επιγραφές ίσως θα μπορούσαν να "αποκαλύψουν" και την ακριβή περίοδο κατασκευής του αγάλματος, αν δεν είχαν αποτελέσει σημείο μεγάλων διαφωνιών και προστριβών καθώς ανάλογα με τις εκάστοτε απόψεις των μελετητών, καθώς τα εμφανιζόμενα γράμματα θεωρούνται ελληνικά, φοινικικά, σιναϊτικά γράμματα σε πρωτόγονη μορφή ή και πελασγική γραφή ενώ άλλοι θεωρούν πως πρόκειται για ρουνική (σκανδιναβική) γραφή μεταγενέστερων χρόνων.

• Το αντίγραφο του λέοντος και η σημερινή εικόνα

Στις μέρες μας (21ος αιώνας), στο τέλος της ακτής Μιαούλη - πάλαι ποτέ ακτή Ξαβερίου - στο άκρο του κεντρικού λιμένος του Πειραιά, υφίσταται τοποθετημένο από το 1997, ένα ακόμη αντίγραφο του αυθεντικού αγάλματος, έργο του γλύπτη Γεωργίου Μέγκουλα.

Ακολουθεί μια σειρά φωτογραφικών καταγραφών του αντίγραφου του Λέοντα από το καλοκαίρι του έτους 2010:

Σε μια μαρμάρινη επιγραφή, οι λιγοστοί στίχοι που αφιέρωσε ο Απόστολος Κ. Δόμβρος στον πειραϊκό λέοντα:

Ο Λέων του Πειραιώς

"Αθηναίοι γλύπτες σε σμίλεψαν

Σαλαμινομάχοι στην είσοδο του λιμανιού σ'ανέστησαν

Βάραγγοι μισθοφόροι σε χάραξαν

Σκλάβοι Κωπηλάτες του Μοροζίνη στην Βενετία σε κουβάλησαν

Και σε μιαν άκρη του ναυστάθμου σ'απόθεσαν

Λησμονημένε Δράκε Πειραιώτη Λιόντα

Η βενετσιάνικη ασημαντότητα δεν σου πρέπει

Το Πόρτο Λεόνε το λιμάνι σου σε προσμένει."

  

 

 

Βραδινές απόψεις του χώρου όπου βρίσκεται ο πειραϊκός Λέοντας από το φθινόπωρο του έτους 2012:  

Όπως έχω κατ' επανάληψη εκφράσει και κατά το παρελθόν μέσω αυτού του ιστολογίου και των καταχωρήσεων μου, θεωρώ αυτονόητο πως οι εθνικοί θησαυροί / έργα τέχνης και αρχαιότητες ανεξαρτήτου καταγωγής οφείλουν να αποδίδονται στον τόπο καταγωγής τους, ειδικότερα δε όταν η χώρα καταγωγής διαθέτει τη δυνατότητα σωστής συντήρησης και έκθεσης αυτών. Η Ελλάδα δυστυχώς έχει τροφοδοτήσει όλα τα μουσεία του κόσμου (αλλά και τις ιδιωτικές συλλογές Ελλήνων και ξένων - ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάκτυλό μας) με έργα και αρχαιότητες οι οποίες δικαιωματικά θα έπρεπε να εκτίθενται στην Ελλάδα. Ένα από αυτά είναι και το σύμβολο του Πειραιά, ο μαρμάρινος καθήμενος λέοντας.

Την άνοιξη του έτους 2018, ο χώρος πέριξ του Λέοντος του Πειραιώς, επί του οποίου δραστηριοποιείτο η ομώνυμη επιχείρηση (καφέ-εστιατόριο "Λιοντάρι"), καθαρίστηκε και αφαιρέθηκαν οι εγκαταστάσεις (κλειστές πέργκολες) που η προαναφερθείσα επιχείρηση χρησιμοποιούσε:

Με σβησμένα πλέον γράμματα η μικρή μαρμάρινη πινακίδα με τα ονόματα των μελών της Συντονιστικής Επιτροπής "Λέοντος του Πειραιώς" στη βάση του αγάλματος: 

Σε καλύτερη κατάσταση, η ανάλογη μικρή πινακίδα που αναφέρει το δημιουργό - γλύπτη του έργου  / αντιγράφου Γεώργιο Μέγκουλα και τον αρχιτέκτονα Πέτρο Αδάμη:

Ξημέρωμα δίπλα στο Λιοντάρι του Πειραιά κατά το καλοκαίρι του 2018: 

Κατά τα έτη 2018 και 2019, ο συνδυασμός της ανύπαρκτης αστυνόμευσης / φύλαξης του μνημείου και του εν γένει χαμηλού παιδευτικού επιπέδου των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά οδήγησε σε πολλαπλές βεβηλώσεις / βανδαλισμούς του (αντίγραφου) αγάλματος του Λέοντος του Πειραιώς, ο οποίος εκφράστηκε με αντιαισθητικά γκράφιτι, αυτοκόλλητα κ.α. Ο γράφων του παρόντος ιστολογίου διαμαρτυρήθηκε για την κατάσταση στην οποία περιήλθε το άγαλμα του αρχαιοελληνικού συμβόλου της πόλεως με αλλεπάλληλες ενημερώσεις / αναρτήσεις / καταγγελίες μέσα από κάθε διαθέσιμο διαδικτυακό μέσο συνοδεία οπτικού υλικού (φωτογραφιών) καθώς και με σχετικό άρθρο με θέμα "Ο Βανδαλισμός του πειραϊκού Λέοντα". Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η πλειοψηφία των υγειών και νοημόνων κατοίκων της πόλεως καταδίκασαν απερίφραστα τον βανδαλισμό του πειραϊκού λέοντα. 

 

 

 

  

 

 

Στα τέλη του έτους 2020, κατόπιν ενεργειών ιδιωτών αλλά και του Δήμου Πειραιώς, ο Λέων του Πειραιώς καθαρίστηκε από τα αντιαισθητικά και προσβλητικά συνθήματα, προερχόμενα κυρίως από οπαδικούς αθλητικούς χώρους αλλά και συγκεκριμένες πολιτικές τάσεις. 

 

Ο Λέων του Πειραιώς όπως καταγράφηκε στις αρχές του έτους 2021:

 

Το αντίγραφο του Λέοντος του Πειραιώς όπως καταγράφηκε φωτογραφικά κατά το μήνα Νοέμβριου του έτους 2021. Δυστυχώς, νέες ενδείξεις βανδαλισμού είχαν κάνει ξανά την εμφάνισή τους στις μαρμάρινες επιγραφές γύρω από τη βάση του αγάλματος:

 

 

 

Ένα σχετικά ηλιόλουστο απόγευμα του Φεβρουαρίου (2022) στο Λιοντάρι:

Δεκαπενταύγουστος του 2022 στο Λιοντάρι:

 

 

Μέσα Ιανουαρίου του έτους 2023 στο Λιοντάρι, απόλυτο σημείο ρεμβασμού, με τα επιβατηγά πλοία που μπαινοβγαίνουν στον κεντρικό λιμένα της πόλης σε απόσταση αναπνοής:

Τέλη Μαΐου του έτους 2023 στο Λιοντάρι, σε ένα σημείο όπου κάθε απόγευμα και ιδιαίτερα τα Σαββατοκύριακα συναθροίζονται αρκετοί άνθρωποι κάθε ηλικίας αλλά και γονείς με παιδιά, ελλείψει ελεύθερων διαθέσιμων χώρων αναψυχής στην πόλη του Πειραιώς.

Αύγουστος του έτους 2023, η θέσις "Λιοντάρι" όπως καταγράφηκε από θαλάσσης.

Αρχές Σεπτεμβρίου του έτους 2023, βροχερό απόγευμα προς βράδυ, με το κρουαζιερόπλοιο "Explorer of the Seas" της Royal Caribbean International, να κρύβει τη θέα στο Λιοντάρι.

Μέσα Δεκεμβρίου του έτους 2024 στο Λιοντάρι:

 

Διαβάστε σχετικά θέματα:

Στο "ελεύθερο" Λιοντάρι

Ο βανδαλισμός του πειραϊκού Λέοντα

Σημαντική Σημείωση: 

Μετά τα κρούσματα αλλεπάλληλων κλοπών φωτογραφιών του λέοντα από την προσωπική φωτογραφική ιστοσελίδα μου στο flickr.com στις αρχές της δεκαετίας του 2010, το "κροπάρισμα" των πλαισίων και την χρησιμοποίηση αυτών σε άλλες ιστοσελίδες, όλες οι προσωπικές φωτογραφίες καλύφθηκαν με έντονο και ίσως αντί-αισθητικό υδατογράφημα (watermark). Ας μην διαμαρτυρόμαστε λοιπόν τόσο για τον Morosini, πλήθος θρασύδειλων κλεπτών ανάμεσά μας στον σύγχρονο Πειραιά. 

Κείμενο - Πηγές:

Το κείμενο είναι πρωτότυπο, προϊόν προσωπικής έρευνας, προσωπικής εργασίας και προσωπικών εκτιμήσεων. Στοιχεία και πληροφορίες έχουν ληφθεί από τις κάτωθι πηγές:

• "Πειραϊκό Αρχείο", Παρασκευάς Ευαγγέλου, Πειραιάς 1981.
• "Ο Πειραιεύς - Οικονομική και ιστορική έρευνα από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του τέλους της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας", Χρήστος Θ. Πανάγος, ΕΒΕΠ, 1995
• Wikipedia
• http://www.glyptothiki.gr/

Φωτογραφίες: 

• Οι ιστορικές φωτογραφίες παρατίθενται για εκπαιδευτικούς σκοπούς - κάθε νόμιμο δικαίωμα ανήκει στους νομίμους κατόχους αυτών.
• Όλες οι σύγχρονες φωτογραφίες του αφιερώματος ανήκουν στον γράφοντα το ιστολόγιο, διέπονται από κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας και προέρχονται από την προσωπική μου φωτογραφική σελίδα (ALL RIGHTS RESERVED).
• Απαγορεύεται ρητά η χρήση, προβολή, αντιγραφή ή/και αναδημοσίευση με οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο.   
• Όσοι παρανομούν διώκονται σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας.